Yeraltının Aynasında Kendimize Bakmak İnsan, kendi içinde iki cepheli bir savaş alanıdır. Bir yanıyla özgürlüğü istekler, başka yanıyla onun getirdiği sorumluluktan kaçmak ister. Yeraltından Notların isimsiz anlatıcısı tam da bu çatışmanın içinde sıkışmış bir figürdür. Kendi şuurunun sertliğiyle varoluşun tartısını iliklerine kadar hisseder. Psikoloji perspektifinden bakıldığında, bu durum bireyin içsel çatışmalarının ve varoluşsal tasalarının bir yansımasıdır. Özgür olduğunu düşündüğü anlarda bile toplumsal kabullerin gölgesinde kalır. İşte ironinin en çarpıcı hali: İnsan, özgürlüğü kendi eliyle boğan bir varlıktır. Dostoyevski’nin bu yapıtı, bireyin kendisiyle uğraşını bir mahkeme tutanağı üzere önümüze serer. Fakat bu mahkemenin hâkimi de sanığı da biziz. Kendi niyetlerimiz ve hislerimiz bizi köşeye sıkıştırır. Ruhsal açıdan bakıldığında, bu durum bilinçdışı süreçlerin ve içsel çatışmaların bireyin ruhsal dünyasında yarattığı tansiyona işaret eder. Yeraltından Notların anlatıcısı, kendini daima aklamak ile mahkûm etmek ortasında gidip gelir. Bir fikrin içine girdiğinde oradan çıkamayacak kadar derine iner. İşte burada asıl sorun belirir: Şuur, insanı özgürleştiren bir güç müdür, yoksa onun tartısı altında ezildiğimiz bir yük mü? Bireyin ruhsal trajedisi, hem bilmek hem de bilmeyi reddetmek istemesidir. Yeraltındaki adam, şuuruyla bir laneti taşır; gördüklerini inkâr edemez ancak onları kabullenmek de istemez. Bu yüzden toplumun kurallarına başkaldırırken bile, aslında o kurallar tarafından şekillendirilmiş olmaktan kaçamaz. Psikoterapide sıkça karşılaştığımız bir durumdur bu: Birey, içinde bulunduğu sistemin tesirlerini sorgularken tıpkı vakitte o sistemin içselleşmiş istikametlerinden kaçamaz. İşte özgürlüğün paradoksu: Ne tam manasıyla ona ulaşabiliriz ne de ondan vazgeçebiliriz. Pekala biz? Günümüz insanı, yeraltındaki adamın mirasını taşımıyor mu? Toplumsal maskeler gerisinde kendi iç savaşımızı vermiyor muyuz? Tahminen de her birimiz, görünmez bir yeraltında kendi yankılarımızla konuşuyoruz. Özgürlük dileği ile boyun eğme refleksi ortasındaki o ince çizgide, ruhsal perspektiften bakarak Dostoyevski’nin sorusunu kendimize sorabiliriz: Hakikaten özgür olmayı istiyor muyuz? Yoksa kendimizi tanıma sürecinde özgürlüğü bir yanılsama olarak mı görüyoruz?
