Suçluluk duygusu, bireyin etik, ahlaki yahut toplumsal normlara alışılmamış bir davranışta bulunduğunda hissettiği bilişsel ve duygusal bir tecrübedir. Psikoloji literatüründe suçluluk, bireyin içsel kıymetleriyle çatıştığında ortaya çıkan öz-eleştirel bir sistem olarak tanımlanır (Tangney & Dearing, 2002). Bu his, bireyin davranışlarını düzenleyen değerli bir ahlaki denetim aracı olmakla birlikte, çok seviyede yaşandığında psikopatolojik sonuçlar doğurabilir.
Freud’un psikanalitik kuramında suçluluk, süperegonun bir eseri olarak ele alınır. Freud’a nazaran, birey toplumsal normlara uymazsa süperego tarafından cezalandırılır ve suçluluk duygusu gelişir (Freud, 1923). Daha yeni yaklaşımlar ise suçluluğun bilişsel-duygusal süreçler tarafından şekillendiğini ve bireyin öz-kimliğiyle direkt bağlı olduğunu öne sürmektedir (Baumeister et al., 1994).
Nörobilim alanında yapılan araştırmalar, suçluluk hissinin prefrontal korteks, anterior singulat korteks ve amigdala üzere beyin bölgeleriyle irtibatlı olduğunu göstermektedir. Bilhassa prefrontal korteks, ahlaki muhakeme ve öz-farkındalık süreçlerinde kritik bir rol oynar (Zahn et al., 2009). Bu bulgular, suçluluğun sadece ruhsal değil, birebir vakitte nörobiyolojik bir temele sahip olduğunu göstermektedir.
Suçluluğa Neden Olan Durumlar Suçluluk duygusu, çeşitli nedenlerle ortaya çıkabilir. Bunlar ortasında şunlar yer almaktadır:
Ahlaki Çatışmalar: Bireyin kendi etik bedelleriyle çelişen bir davranış sergilemesi.
Toplumsal Normlara Karşıtlık: Toplum tarafından kabul edilmeyen bir hareketin gerçekleştirilmesi.
Öteki Birine Ziyan Verme: Fizikî, duygusal yahut ruhsal ziyan verme kanısı yahut aksiyonu.
Sorumluluk Hissi: Bir olayın ya da durumun makus sonuçlanmasından ötürü kendini sorumlu hissetme.
İçsel Standartların Karşılanamaması: Kendi belirlediği yüksek standartlara ulaşamama ve bunun sonucunda kendini yetersiz hissetme.
Geçmiş Travmalar: Travmatik olaylara maruz kalma ve bu olaylarda daha fazlasını yapamamış olmanın verdiği suçluluk.
Suçluluk Hissiyle Başa Çıkmaya Yönelik Pratikler Suçluluk hissinin sağlıklı bir halde işlenmesi ve yönetilmesi için aşağıdaki stratejiler yararlı olabilir:
Kendi Kendini Affetme: Yanlışları kabul edip, onlardan ders alarak kendini affetme pratiği yapmak.
Fikir Yine Yapılandırması: Bilişsel-davranışçı teknikleri kullanarak suçluluk hissine neden olan niyetleri sorgulamak.
Empati Geliştirme: Kendine karşı daha anlayışlı bir tavır benimsemek ve yanlışların insan tabiatının bir kesimi olduğunu kabullenmek.
Davranışsal Telafi: Şayet mümkünse, suçluluk hissine neden olan durumu düzeltmek için yapan hareketler gerçekleştirmek.
Günlük Tutma: Suçluluk hislerini yazılı hale getirerek hislerin işlenmesini sağlamak.
Meditasyon ve Farkındalık Pratikleri: Anın içinde kalmayı öğrenerek geçmişteki yanılgılar üzerine çok düşünmeyi azaltmak.
Profesyonel Dayanak Almak: Ağır ve kronik suçluluk hissi yaşanıyorsa, bir psikoterapistten dayanak almak.
Psikopatolojik bağlamda suçluluk, depresyon, obsesif-kompulsif bozukluk (OKB) ve travma sonrası gerilim bozukluğu (TSSB) üzere ruhsal rahatsızlıklarla güçlü bir münasebet içindedir. Ağır ve kronik suçluluk, bireyin kendini affetmesini zorlaştırarak ruhsal fonksiyonelliğini olumsuz istikamette etkileyebilir (Greenberg & Higgins, 1995). Bununla birlikte, suçluluk hissinin prososyal davranışları artırıcı ve bireyin topluma ahengini destekleyici bir istikameti de bulunmaktadır (Tangney et al., 2007).
Suçluluk hissiyle başa çıkma sürecinde psikoterapötik müdahaleler kıymetli bir rol oynar. Bilişsel-davranışçı terapi (BDT), bireylerin fonksiyonsuz suçluluk niyetlerini tanımlamalarına ve tekrar yapılandırmalarına yardımcı olur (Kubany & Watson, 2003). Bunun yanı sıra, kendine şefkat terapisi (Neff, 2011), bireyin kendisini affetmesini ve kusurlarından ders çıkarmasını teşvik eden tesirli bir yol olarak öne çıkmaktadır.
Sonuç olarak, suçluluk duygusu hem ferdi hem de toplumsal seviyede değerli bir histir. Uygun seviyede deneyimlendiğinde ahlaki gelişimi destekleyen bir sistem fonksiyonu görse de, çok ve patolojik suçluluk hisleri bireyin ruh sıhhatini olumsuz etkileyebilir. Bu nedenle, suçluluğun yapan taraflarıyla ele alınması ve bireyin kendine yönelik çok eleştirisini dengelemesi kıymetlidir.
