ÖZET

“Genç Yetişkinlerde Depresyon ve Anksiyete Ortasındaki Alakanın Nörobiyolojik Temelleri: Beyin Yapısı ve İşlevi Üzerine Bir İnceleme”

KIDAK KARADENİZ, Kardelen

Yüksek Lisans Semineri, Klinik Psikoloji Anabilim Dalı

Ağustos 2024, Sayfa 35

Bu çalışma, genç yetişkinlerde depresyon ve anksiyete bozuklukları ortasındaki nörobiyolojik irtibatları incelemeyi amaçlamaktadır. Araştırma, beyin yapısı ve fonksiyonlarının bu iki yaygın ruh sıhhati durumu üzerindeki tesirlerini kapsamlı bir literatür taraması yoluyla kıymetlendirmekte ve bilhassa prefrontal korteks, amigdala ve hipokampus üzere kritik beyin bölgelerindeki yapısal ve fonksiyonel değişiklikleri tahlil etmektedir. Çalışma, depresyon ve anksiyete bozukluklarının nörobiyolojik temellerini ve bunların beyin üzerindeki tesirlerini aydınlatmayı, hasebiyle daha tesirli tedavi yaklaşımlarının geliştirilmesine katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Bununla birlikte, araştırmanın yöntemsel sınırlılıkları ve karşılaşılan zahmetler, sonuçların yorumlanması ve genelleştirilmesinde dikkatli olunması gerektiğini göstermektedir. Bu bağlamda, çalışma, literatürdeki mevcut bilgi boşluklarını belirlemekte ve genç yetişkinlerdeki depresyon ve anksiyete tedavisi üzerine gelecekteki araştırmalar için yeni yollar önermektedir.

Anahtar Sözler: Depresyon, Anksiyete, Beyin Yapısı

BİRİNCİ KISIM

GİRİŞ

1. 1. Araştırmanın Konusu

Bu çalışma, genç yetişkinlerde depresyon ve anksiyete bozuklukları ortasındaki alakanın nörobiyolojik temellerini ele almakta ve bu psikiyatrik durumların beyin yapısı ve işlevleri üzerindeki tesirlerini ayrıntılı bir halde incelemektedir. Araştırmanın temel hedefi, depresyon ve anksiyete ortasındaki irtibatları anlamak ve bu iki durumun ortak ve farklı nörobiyolojik sistemlerini belirlemektir. Çalışma, bilhassa genç yetişkinlerde görülen depresyon ve anksiyete bozukluklarının beyindeki yapısal ve işlevsel değişikliklere nasıl yol açtığını ortaya koymayı hedeflemektedir. Bu inceleme, farklı beyin bölgeleri, nörotransmitter sistemleri ve nörolojik süreçler üzerinden yapılmakta olup, elde edilen bulguların hem klinik uygulamalar hem de psikiyatrik tedavi yaklaşımlarını geliştirme potansiyeline sahip olduğu düşünülmektedir.

1. 1. Araştırmanın Hedefi ve Önemi

Bu araştırmanın ana gayesi, genç yetişkinlerde depresyon ve anksiyete bozuklukları ortasındaki nörobiyolojik temasları keşfetmek ve bu durumların beyin yapısı ve fonksiyonlarına tesirlerini belirlemektir. Araştırma, prefrontal korteks, amigdala ve hipokampus üzere kritik beyin bölgelerinde depresyon ve anksiyete tarafından indüklenen yapısal ve işlevsel değişiklikleri tahlil etmeyi hedeflemekte; bu sayede, serotonin, dopamin ve GABA üzere temel nörotransmitter sistemlerinin rolünü aydınlatmayı amaçlamaktadır. Bu çalışma, depresyon ve anksiyete bozukluklarının daha tesirli tedavi prosedürlerinin geliştirilmesine katkıda bulunacak biyolojik temelleri ortaya çıkarmayı hedefleyerek, bu alandaki bilimsel anlayışımızı ilerletmeyi ve klinik uygulamalara yönelik stratejiler sunmayı amaçlamaktadır.

1. 1. Araştırmanın Yöntemi

Bu araştırmanın metodolojisi, genç yetişkinlerde depresyon ve anksiyete bozukluklarına ait mevcut bilimsel literatürün kapsamlı bir taramasını içermektedir. Literatür taraması, öncelikle, bilimsel veritabanları olan PubMed, PsycINFO, Scopus ve Google Scholar üzerinden gerçekleştirilmiştir. Araştırma, son on yılda yayımlanmış peer-reviewed makaleler, tezler ve konferans bildirileri üzerinde ağırlaşarak, depresyon ve anksiyete bozuklukları ile ilgili nörobiyolojik çalışmaları incelemiştir. Anahtar sözler ortasında “genç yetişkinlerde depresyon”, “anksiyete bozuklukları”, “beyin yapısı”, “nörobiyoloji”, “nörogörüntüleme” ve “nörotransmitter sistemleri” bulunmaktadır. Bu tarama süreci, ilgili çalışmaların seçilmesi, dataların çıkarılması ve tematik olarak sınıflandırılmasını içerir. Elde edilen bulgular, depresyon ve anksiyete bozukluklarının beyin üzerindeki tesirlerini anlamada ve bu bilgileri klinik uygulamalarla entegre etmede kullanılacak bir çerçeve sunmaktadır. Bu prosedür, bilimsel literatürdeki mevcut bilgi boşluklarını belirlemeye ve gelecekteki araştırma taraflarını önermeye imkan tanırken, bu iki ruh sıhhati durumu ortasındaki nörobiyolojik ilgileri derinlemesine anlamamıza yardımcı olmaktadır.

1. 1. Yararlanılan En önemli Kaynaklar

Adwas A, Jbireal J, Azab A., (2019). “Anxiety: Insights into Signs, Symptoms, Etiology, Pathophysiology, and Treatment”, East African Scholars Journal of Medical Sciences, 2, Ekim, s.80-91.

American Psychiatric Association., (2013). “Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.)”, Washington, DC.

Bowery N., (2010). “Historical Perspective and Emergence of the GABAB Receptor”, Advances in Pharmacology, Yıl 58, Elsevier, s.1-18.

Charney DS, Deutch A., (1996). “A Functional Neuroanatomy of Anxiety and Fear: Implications for the Pathophysiology and Treatment of Anxiety Disorders”, Critical Reviews™ in Neurobiology, 10, Sayı 3-4.

GM S., (1999). “The Noradrenergic System in Pathological Anxiety: A Focus on Panic with Relevance to Generalized Anxiety and Phobias”, Biological Psychiatry, Yıl 46, s.1205-1218.

Hamilton BE, Manias E., (2007). “Rethinking Nurses’ Observations: Psychiatric Nursing Skills and Invisibility in an Acute Inpatient Setting”, Social Science & Medicine, 65, Sayı 2, s.331-343.

Koç Z., (2021). “Psikiyatrik Epidemiyoloji”, In: Tanrıverdi D, editor. Farklı Taraflarıyla Ruh Sıhhati ve Psikiyatri Hemşireliği, Çukurova Nobel Tıp Kitabevi, Ankara, s.47-94.

Köroğlu E., (2014). “DSM-5 Teşhis Ölçütleri Müracaat Kitabı”, In: DSM-5 Tanı Ölçütleri Başvuru Kitabı, 5. Baskı, Hekimler Yayın Birliği, s.113-129.

Ladouceur R, Gosselin P, Dugas MJ., (2000). “Experimental Manipulation of Intolerance of Uncertainty: A Study of a Theoretical Model of Worry”, Behaviour Research and Therapy, 38, Sayı 9, s.933-941.

Maletic V, Robinson M, Oakes T, et al., (2007). “Neurobiology of Depression: An Integrated View of Key Findings”, International Journal of Clinical Practice, 61, Sayı 12, s.2030-2040.

Patriquin MA, Mathew SJ., (2017). “The Neurobiological Mechanisms of Generalized Anxiety Disorder and Chronic Stress”, Chronic Stress, 1, s.2470547017703993.

Remes O, Brayne C, Van Der Linde R, Lafortune L., (2016). “A Systematic Review of Reviews on the Prevalence of Anxiety Disorders in Adult Populations”, Brain and Behavior, 6, Sayı 7, e00497.

You J-S, Hu S-Y, Chen B, Zhang H-G., (2005). “Serotonin Transporter and Tryptophan Hydroxylase Yeniden Polymorphisms in Chinese Patients with Generalized Anxiety Disorder”, Psychiatric Genetics, 15, Sayı 1, s.7-11.

Yüksel N., (2014). “Anksiyete Bozuklukları”, In: Ruhsal Hastalıklar, 4. Baskı, Akademisyen Tıp Kitabevi, Ankara, s.193-223.

1. Kapsam Sonluluklar /Karşılaşılan Güçlükleri

Bu araştırmanın kapsamı ve metodolojisi, kimi sonluluklar ve karşılaşılan zahmetlerle birlikte değerlendirilmelidir. Birinci olarak, literatür taramasının tabiatı gereği, tahlil edilen çalışmaların yöntemsel çeşitliliği ve kalitesi araştırmanın genel sonuçları üzerinde tesirli olabilir. Bilhassa, farklı çalışmalarda kullanılan örneklem büyüklükleri, demografik özellikler ve kullanılan nörogörüntüleme tekniklerinin heterojenliği, bulguların genelleştirilmesini zorlaştırmaktadır. İkinci olarak, literatür taraması sırasında, depresyon ve anksiyete bozukluklarının nörobiyolojik temelleri üzerine yapılan çalışmalar ortasında, makul bölgelerde ağırlaşma eğilimi gözlemlenmiştir. Bu durum, birtakım nörobiyolojik düzeneklerin gereğince araştırılmamış olabileceği manasına gelir ve potansiyel olarak kıymetli bulguların göz arkası edilmesine yol açabilir. Üçüncü olarak, birçok nörogörüntüleme çalışması çapraz-kesit dizayna sahiptir, bu da nedensellik bağlantılarının kurulmasını maniler. Longitudinal (uzunlamasına) çalışmaların eksikliği, depresyon ve anksiyete ortasındaki ilginin vakit içindeki dinamiklerini anlamamızı kısıtlar. Dördüncü olarak, lisan ve yayın erişim sınırlamaları nedeniyle, birtakım potansiyel olarak ilgili çalışmalar literatür taraması dışında bırakılmış olabilir. Bilhassa, kimi değerli bulgular sadece muhakkak lisanlarda yayımlanmış olabilir ve bu çalışmaların dikkate alınmaması, araştırma sonuçlarının kapsamını sınırlayabilir. Son olarak, bu çalışma, genç yetişkinler üzerine odaklanmaktadır, bu da elde edilen sonuçların öbür yaş kümelerine yahut hayat evrelerine uygulanabilirliğini sonlar. Genç yetişkinlerin beyin yapısı ve kimyası, öbür demografik kümelerden farklılık gösterebilir, bu da bulguların genelleştirilmesinde dikkatli olunmasını gerektirir.

1.6. Literatür Taraması

Başgül ve Karaşar (2019), üniversite öğrencilerinde depresyon ve anksiyete belirtilerinin demografik değişkenlerle olan alakasını incelemiştir. Araştırma, öğrencilerin depresyon ve anksiyete seviyelerinin cinsiyet, yaş, kısım üzere demografik faktörlere nazaran farklılık gösterip göstermediğini araştırmayı amaçlamıştır. Çalışma bulguları, bayan öğrencilerin erkek öğrencilere kıyasla daha yüksek depresyon ve anksiyete belirtileri gösterdiğini ortaya koymuştur. Ayrıyeten, öğrencilerin yaşları ve kısımları üzere başka demografik değişkenlerin de bu belirtiler üzerinde tesirli olabileceği belirlenmiştir. Çalışma, üniversite öğrencilerinin ruh sıhhati ile ilgili olarak demografik faktörlerin ehemmiyetini vurgulamış ve bu alandaki müdahaleler için değerli ipuçları sunmuştur.

Gültekin ve Dereboy (2011) tarafından gerçekleştirilen çalışma, üniversite öğrencilerinde depresyon, anksiyete ve gerilim seviyelerini değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Araştırma, bu üç ruhsal durumu ölçmek için kullanılan ölçekler aracılığıyla öğrencilerin ruhsal sıhhat durumlarını belirlemeyi hedeflemiştir. Çalışmada, öğrencilerin büyük bir kısmının depresyon, anksiyete ve gerilim belirtileri gösterdiği saptanmıştır. Ayrıyeten, bu belirtilerin cinsiyet, yaş, kısım üzere demografik faktörlere nazaran farklılık gösterebileceği de tespit edilmiştir. Bulgular, üniversite öğrencilerinin ruh sıhhatine yönelik müdahalelerin değerini vurgulamakta ve bu alanda daha fazla takviye ihtiyacına dikkat çekmektedir. Bu çalışma, öğrenci ruh sıhhatinin kıymetlendirilmesi ve desteklenmesi açısından kıymetli bir katkı sağlamaktadır.

Kılınç ve Gençdoğan (2020) tarafından yürütülen çalışma, üniversite öğrencilerinin depresyon ve anksiyete seviyelerinin çeşitli demografik ve akademik değişkenler açısından incelenmesini amaçlamaktadır. Araştırmada, öğrencilerin depresyon ve anksiyete seviyelerinin cinsiyet, yaş, sınıf seviyesi, aile gelir seviyesi ve akademik muvaffakiyet üzere faktörlere nazaran nasıl farklılaştığı araştırılmıştır. Çalışmanın bulguları, bayan öğrencilerin erkek öğrencilere kıyasla daha yüksek depresyon ve anksiyete seviyelerine sahip olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıyeten, düşük aile gelir seviyesi ve düşük akademik muvaffakiyet üzere faktörlerin de depresyon ve anksiyete seviyelerini artırabileceği saptanmıştır. Bu sonuçlar, üniversite öğrencilerinin ruh sıhhatine yönelik önleyici ve destekleyici müdahalelerin ehemmiyetini vurgulamakta ve bu alanda yapılacak çalışmalara ışık tutmaktadır.

Arnone, McIntosh, Ebmeier, Munafo ve Anderson (2012) tarafından gerçekleştirilen çalışma, unipolar depresyon ile bağlı beyin yapısal değişikliklerini inceleyen manyetik rezonans görüntüleme (MRI) çalışmalarını sistematik olarak gözden geçirmekte ve meta-regresyon tahlilleri yapmaktadır. Çalışma, depresyonun beyin yapısı üzerindeki tesirlerini daha güzel anlamak emeliyle, çeşitli MRI araştırmalarından elde edilen bulguları bir ortaya getirmiştir. Tahliller, unipolar depresyonun hipokampus ve prefrontal korteks üzere makul beyin bölgelerinde hacim azalmasıyla bağlantılı olduğunu göstermektedir. Ayrıyeten, depresyonun şiddeti ve müddeti üzere faktörlerin bu yapısal değişikliklerin derecesini etkileyebileceği de belirlenmiştir. Bu bulgular, unipolar depresyonun nörobiyolojik temellerine dair kıymetli bilgiler sunmakta ve bu bozukluğun daha yeterli anlaşılması için yapılan nörogörüntüleme çalışmalarının bedelini vurgulamaktadır.

Bora, Harrison, Davey, Yücel ve Pantelis (2012) tarafından gerçekleştirilen meta-analiz çalışması, majör depresif bozukluk (MDD) ile bağlantılı kortiko-striatal-pallidal-talamik devrelerdeki volumetrik anormallikleri incelemektedir. Çalışma, çeşitli nörogörüntüleme araştırmalarından elde edilen dataları bir ortaya getirerek, bu devrelerde yer alan beyin bölgelerindeki hacim değişikliklerini sistematik olarak tahlil etmeyi amaçlamıştır. Bulgular, MDD hastalarında bilhassa striatum, talamus ve orbitofrontal korteks üzere alanlarda hacim azalması olduğunu ortaya koymuştur. Bu volumetrik anormallikler, MDD’nin nörobiyolojik temellerini anlamada kıymetli ipuçları sunmakta ve depresyonun beyin yapısı üzerindeki tesirlerini daha düzgün açıklamaktadır. Bu çalışma, MDD ile bağlı beyin devrelerindeki yapısal değişikliklerin kapsamlı bir değerlendirmesini sunarak, depresyonun biyolojik temellerine dair mevcut bilgi birikimini genişletmektedir.

Hamilton, Chen ve Gotlib (2013) tarafından gerçekleştirilen çalışma, majör depresif bozukluğu (MDD) anlamada nöral sistemlerin fonksiyonel tertibine odaklanmaktadır. Araştırma, MDD’nin beynin içsel işlevsel tertibi üzerindeki tesirlerini incelemekte ve depresyonun nörobiyolojik temellerini açıklamaya yönelik yeni yaklaşımlar sunmaktadır. Çalışmada, beynin dinlenim durumu ağları, bilhassa de varsayılan mod ağı (default mode network) ve salience ağı üzere temel nöral sistemlerde MDD ile bağlantılı fonksiyonel bozukluklar incelenmiştir. Bulgular, MDD’li bireylerde bu ağlar ortasındaki ilişkilerin değiştiğini ve bu değişikliklerin depresyonun bilişsel ve duygusal semptomlarını açıklayabileceğini göstermektedir. Bu çalışma, MDD’nin nöral devreler üzerindeki tesirlerini anlamak için içsel işlevsel tertip perspektifini kullanarak, depresyonun biyolojik temellerine dair kıymetli katkılar sağlamaktadır.

Meyer, Ginovart, Boovariwala, Sagrati, Hussey, Garcia ve Houle (2006) tarafından yapılan çalışma, majör depresif bozukluk (MDD) ile alakalı olarak beyindeki monoamin oksidaz A (MAO-A) düzeylerinin yükselmesini incelemektedir. Araştırma, depresyondaki monoamin dengesizliğini açıklamak için MAO-A’nın rolüne odaklanmıştır. Çalışmada, müspet emisyon tomografisi (PET) kullanılarak, MDD’li bireylerin beyinlerinde MAO-A enzim düzeylerinin kıymetli ölçüde yüksek olduğu saptanmıştır. Bu artış, serotoninin, dopaminin ve noradrenalinin yıkımını hızlandırarak, depresyonda görülen düşük monoamin düzeylerini açıklayabilir. Bu bulgular, MDD’nin biyokimyasal temellerini anlamada kıymetli bir adım olup, monoamin teorisini destekleyen güçlü deliller sunmaktadır. Çalışma, depresyonun biyolojik düzeneklerini hedefleyen yeni tedavi stratejileri geliştirilmesine de katkı sağlamaktadır.

Savitz ve Drevets (2009) tarafından yapılan kapsamlı inceleme çalışması, bipolar bozukluk ve majör depresif bozukluk (MDD) ortasındaki nörogörüntüleme bulgularını karşılaştırarak bu iki bozukluğun gelişimsel ve dejeneratif bileşenlerini incelemektedir. Çalışma, bipolar ve depresif bozuklukların beyindeki yapısal ve fonksiyonel değişiklikler açısından nasıl farklılaştığını ve hangi taraflardan örtüştüğünü ele alır. Bilhassa, MDD’de görülen beyin hacmi kayıplarının daha yaygın olarak hipokampus, prefrontal korteks ve striatumda ağırlaştığı, bipolar bozuklukta ise bu değişikliklerin daha heterojen olduğu saptanmıştır. Savitz ve Drevets, bu bulguları bir gelişimsel-dejeneratif ayrım çerçevesinde kıymetlendirerek, her iki bozukluğun nörobiyolojik temellerini derinlemesine tartışmaktadır. Çalışma, bu bozuklukların farklı biyolojik yollarla ilerleyebileceğini öne sürmekte ve klinik uygulamalar için kıymetli çıkarımlar sunmaktadır.

Stein, Simmons, Feinstein ve Paulus (2007) tarafından gerçekleştirilen çalışma, anksiyete eğilimli bireylerde duygusal işlemleme sırasında amigdala ve insula aktivasyonundaki artışı incelemektedir. Araştırma, işlevsel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) kullanarak, anksiyete bozukluğu olan ve anksiyete eğilimli bireylerde beynin bu bölgelerinin nasıl reaksiyon verdiğini değerlendirmiştir. Bulgular, anksiyete eğilimli bireylerin duygusal uyaranlara karşı amigdala ve insulada bariz bir aktivasyon artışı gösterdiğini ortaya koymaktadır. Bu artış, bu bireylerin tehdit algısı ve duygusal reaksiyonlarının yoğunluğunu açıklamaktadır. Çalışma, anksiyete bozukluklarının nörobiyolojik temellerini anlamada değerli bir adım olup, bu bozuklukların beyindeki spesifik bölgelerle ilgisini ortaya koyarak, tedavi stratejilerinin geliştirilmesine katkı sağlamaktadır.

Strawn, Dobson ve Welge (2018) tarafından yürütülen sistematik inceleme ve ağ meta-analizi, pediatrik anksiyete bozukluklarının farmakoterapisi üzerindeki aktiflik ve tolere edilebilirlik seviyelerini karşılaştırmaktadır. Çalışma, çocuklar ve ergenlerde yaygın olarak kullanılan çeşitli ilaç tedavilerinin aktifliğini ve yan tesir profillerini değerlendirmiştir. Meta-analiz sonuçları, makul ilaçların anksiyete belirtilerini hafifletmede başkalarına nazaran daha tesirli olduğunu ortaya koymakta ve bu ilaçların yan tesir tolerabilitesini de dikkate almaktadır. Bulgular, pediatrik anksiyete bozukluklarının tedavisinde klinik karar alma süreçlerine rehberlik edebilecek değerli bilgiler sunmaktadır. Bu çalışma, çocuk ve ergen psikiyatrisinde farmakoterapinin optimizasyonuna yönelik delile dayalı bilgiler sağlayarak, bu popülasyondaki tedavi yaklaşımlarının geliştirilmesine katkı sağlamaktadır.İKİNCİ KISIM

GENÇ YETİŞKİNLERDE DEPRESYON

2.1. Depresyonun Tarifi ve Belirtileri

Yetişkinlerin dünya çapında ortalama %4,4’ünü tesiri altına alan depresyon yaygın bir sendromdur. Bu süreçte şahısta değersizlik hissi, karamsarlık, çökkün bir his durumu, ilgi kaybı ve anhedoni üzere belirtiler görülebilir. Bu sendrom kişinin olağan yaşantısındaki fonksiyonelliğini kıymetli ölçüde bozmaktadır. Bayanlarda bu oran %5,1 erkeklerde ise %3,6 oranında görülmektedir. Bu durumda depresif bozukluklar bayanlarda daha fazla görülmektedir. Bilhassa bu depresyonun düşük gelirli ülkelerde daha fazla artışı olduğu ortaya konmuştur (Depressive Disorder, 2024).

Bu hastalık her yaşta ortaya çıkabilen, uzun mühlet devam eden, tek bir devir yahut tekrarlayan periyotlar halinde görülen depresyonlardır. Major depresyonu, Dünya Sıhhat Örgütünün (DSÖ) araştırmalarına nazaran ölümcül olmayan hastalık yükünün %10 unu oluşturan duygudurum bozukluğudur (Marguez vd., 2016).

Majör depresif bozukluğunu teşhis etmek için DSM (Ruhsal Bozuklukların Teşhis ve İstatistik El Kitabı) ve ICD (Uluslararası Küsurluk Sınıflandırması) yaygın olarak kullanılmaktadır. ICD ve DSM-V ‘e nazaran depresif bozukluğunun iki farklı teşhis ölçütü bulunur. DSM-V teşhis kriterleri araştırmalarda ve klinik görüşmeler sırasında daha fazla kullanılmaktadır (Sadock vd., 2007).

DSM-V’ e nazaran depresyonu teşhis ölçütleri (Noyes ve Hoehn -Saric, 1998);

1. Aşağıda bulunan belirtilerden 2 haftalık periyot boyunca, 5 ya da daha fazlası bulunmakla birlikte kişinin evvelki fonksiyonellik seviyesinde bir değişiklik meydana gelmiş ve bu belirtilerden en az biri ya ilgisini yitirme ya da çökkün duydurum ya da zevk alamamasıdır.

1. Hemen çabucak her gün çökkün duygudurumu günün büyük bir kısmında yer alır.
2. Kişi yahut kişini etrafındakiler tarafından bu durum bildirilir.
3. Uykusuzluk çekme yahut çok ahenge neredeyse her gün görülür.
4. Her gün neredeyse psikomotor ajitasyon ya da yavaşlama
5. Bütün etkinliklere karşı neredeyse ilgide bariz azalma yahut bunlardan zevk alamama durumu
6. Gün içi yeme isteğinde artış ya da azalma, istemeden alınan fazla kilo ya da kilo verme
7. Bitkinlik durumu ya da içsel gücün kalmama hissi neredeyse her gün oluşur.
8. Her gün neredeyse değersizlik hissetme aşırı/uygunsuz suçluluk duygusu
9. Kararsızlık çekme yahut odaklanmakta sorun yaşama durumları he gün neredeyse olur.
10. Ölümcül niyetler, intihar gayeli özel aksiyon tasarlamaksızın yineleyici intihar niyetleri yahut kendini öldürmek üzere özel bir hareket tasarlama

B. Toplumsal ve fonksiyonellik alanlarında düşmeye neden olan bu belirtiler klinik açıdan da bariz bir külfete sebep olur.

C. Bir unsurun bu periyot yahut sıhhat durumunun fizyolojik tesirlerine dayandırılamaz.

D. Öbür duygudurum bozuklukları ile majör depresyon periyodunun ortaya çıkışı daha uygun açıklanamaz.

E. Mani/hipomani periyodu hayatın hiçbir devrinde geçirilmemiştir.

DSM-V’te yas durumunun dışlanması kriteri çıkarılmıştır.

2.1.1. Major Depresif Bozukluk

Genel bir ilgi ve zevk kaybı, öteki bir nedene bağlı olmaksızın depresyondan ötürü kilo alma yada verme, hareketlerde azalma ya da huzursuz bir artış, uykuda artma ya da azalma, kişinin bitkinleşmesi/halsizleşmesi, değersizlik ve suçluluk hisleri, odaklanmakta zahmet çekme, mevtle ilgili niyetlerin ortaya çıkması bu belirtilerin sonucunda majör depresyon teşhisine sahip olmak için beş adedinin, bu beş belirtiden birinin genel ilgi ve zevk kaybının olması ya da çökkün duygudurumunun iki hafta boyunca görülmesi gerekmektedir.

Depresyon belirtilerinin bu tanıya sahip olabilmesi için tıbbi ya da husus kullanımına bağlı olmaması gerekmektedir. Bu tanıya sahip olabilmek için bireyin, mani yada hipomani devri geçirmemiş olması kıymetli bir kriterdir (Çelik, 2018).

2.1.2. Distimik Bozukluk

DSM-4’te Kronik Majör Depresyon ve Distimi Bozukluğu süregiden depresyon bozukluğu daha evvel birleştirilerek DSM-5’te Süregiden Depresyon Bozukluğu formunda tanımlanmıştır (Aktay, 2014).

Bitkinlik, çok iştahlı yahut iştahsız olma, benlik hürmetinin evvelki vakitlere nazaran azalmış olması, dikkatini odaklamada zahmet ve kararsızlık yaşama, çok uyku ve uykusuzluk, umutsuz hissetme belirtilerinin bu bozukluk teşhisine sahip olabilmesi için iki yıl boyunca görülmesi gerekmektedir. Bu kriterlerin ergenlerde ve çocuklarda görülmesi gereken müddet bir yıldır (Çelikten, 2017).

2.2. Depresyonun Nörobiyolojik Temelleri

Beyinde gözlenen biyokimyasal bozuklukların depresyonda kıymetli bir faktör olduğunu yapılan çalışmalar göstermektedir. Norepinefrin (NE), serotonin (5-HT), dopamonin, asetilkolin ve gama amino butirik asit (GABA) bu durumun gelişmesine neden olan nörotransmitterdir. Norepinefrin ve serotonin depresyonun oluşumunda başta olmak üzere bu unsurların aktifliğinin azalmasına sebep olduğu düşünülmektedir. Bedende istikrarsız salınan bu kimyasal hususlar depresyon için risk faktörüdür (Akkaya, 2005; Noble, 2005).

2.2.1. Beyin Yapısı ve Depresyon

Depresyon, günümüzde toplumun her kısmından bireyleri etkileyen, biyolojik, ruhsal ve toplumsal faktörlerin etkileşimiyle gelişen kompleks bir ruh sıhhati sıkıntısıdır. Bilimsel araştırmalar, depresyonun beyin yapısı ve işleyişi üzerinde değerli tesirleri olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, beyin yapısının depresyon gelişimi üzerindeki rolünü anlamak, hastalığın daha faal bir formda tedavi edilmesine imkan sağlayabilir (Maletic vd., 2007).

Depresyon ile bağlı olarak, beyindeki kimi özel bölgeler ve bu bölgelerin fonksiyonları dikkatle incelenmektedir. Bilhassa, prefrontal korteks, hipokampus ve amigdala üzere alanların depresyon patofizyolojisinde merkezi roller oynadığı bilinmektedir. Prefrontal korteks, duygusal yansıların düzenlenmesi ve bilişsel fonksiyonlar üzere misyonları üstlenirken, hipokampus hafıza fonksiyonları ile ilişkilendirilir ve amigdala duygusal sürece merkezi olarak fonksiyon görür. Depresyon durumunda, bu bölgelerdeki yapısal ve fonksiyonel değişiklikler, hastalığın semptomlarını açıklamada kritik ehemmiyete sahiptir (Noble, 2005).

Depresyonla gayret eden bireylerde, hipokampusta görülen hacim azalması, bu bölgenin gerilimle başa çıkma ve duygusal yansıları düzenleme kapasitesini düşürmekte; bu da depresyonun sürmesine katkıda bulunabilir. Bunun yanı sıra, amigdala hacmindeki artış, depresyonla alakalı duygusal çok reaksiyonlarla irtibatlıdır. Prefrontal korteksin işlevselliğindeki azalma ise, depresif bireylerin karar verme ve sorun çözme becerilerindeki zayıflıkları ile ilişkilendirilebilir. Bu yapısal değişiklikler, nörotransmitter sistemlerindeki dengesizliklerle de tetiklenebilir (Wipfli vd., 2013).

Son yıllarda yapılan manyetik rezonans görüntüleme (MRI) çalışmaları, depresyonun beyin üzerindeki tesirlerini daha ayrıntılı bir halde ortaya koymaktadır. Bu cins görüntüleme teknikleri, beyindeki kan akışı, oksijen kullanımı ve hücre aktivitesi üzere parametreleri ölçerek, depresyonun neden olduğu değişiklikleri belirlemeye yardımcı olur. Ayrıyeten, işlevsel MRI (fMRI), beyin bölgeleri ortasındaki etkileşimleri ve bu etkileşimlerin depresyon sırasında nasıl değiştiğini göstermektedir.

Bu bilgiler ışığında, depresyon tedavisinde beyin yapılarına yönelik müdahaleler geliştirilmektedir. Örneğin, transkraniyal manyetik stimülasyon (TMS) ve derin beyin stimülasyonu (DBS) üzere yollar, makul beyin bölgelerini maksat alarak depresyon semptomlarını hafifletmeyi amaçlamaktadır. Bu teknikler, bilhassa klasik ilaç tedavilerine dirençli depresyon olaylarında umut vaat edici alternatifler sunmaktadır (Wipfli vd., 2013).

Sonuç olarak, depresyonun anlaşılması ve tedavi edilmesinde beyin yapısının ve işleyişinin rolü giderek daha fazla ehemmiyet kazanmaktadır. Devam eden araştırmalar, bu kompleks hastalığın daha âlâ anlaşılmasına ve daha tesirli tedavi metotlarının geliştirilmesine değerli katkılarda bulunmaktadır. Depresyonla uğraşta, beyin yapısına yönelik yaklaşımlar, klinik uygulamalarda yeni perspektifler sunarak, hastaların ömür kalitesini artırma potansiyeline sahiptir.

2.2.2. Nörotransmitterler ve Depresyon

Serotonin, dopamin, noradrenalin ve glumat dengesizlikleri depresyon hastalarının santral hudut sistemlerinde ekseriyetle görülmektedir (Maletic vd., 2007). Çeşitli anksiyetik durumları söz eden şahıslar ile monoamin seviyelerindeki anormallikler buna ek olarak ilişkilendirilmiştir (Anderson ve Shivakumar, 2013). Beyindeki serotonerjik ve adrenerjik düzeyleri tesirli formda arttırılabilmesi için yapılan çalışmalarda antrenmanın seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI) üzere hareket edilmesi düşünülmektedir (Wipfli vd., 2013).

ÜÇÜNCÜ KISIM

GENÇ YETİŞKİNLERDE ANKSİYETE

3.1. Anksiyetenin Tarifi ve Belirtileri

Çeşitli fizyolojik belirtilerin eşlik ettiği, her bireyin ömrünün makul periyotların de yaşadığı beğenilen olmayan meşakkat, telaş duygusu ve yaşantısına anksiyete denir (Engin, 2021). Kavramsal ve klinik açıdan anksiyete öteki bir tanıma nazaran de bunaltı manasına gelmektedir (Öztürk ve Uluşahin, 2018). Külfet hissi literatürde yapılan birtakım çalışmalara nazaran bunaltı manasına da gelmektedir. Kişinin günlük yaşantısında karşılaştığı bir olayı ve objeyi olduğundan farklı daha tehlikeli görüp olaydan/nesneden gereğinden fazla kaygılanma durumu da öteki bir genel sözle anksiyete bozukluğudur. Bireyi ekseriyetle muhtemel bir tehlike yahut tehdit durumunda gerekli tedbirleri alması için harekete geçiren anksiyete, biyolojik bir uyarandır. Bazen bir kaybın bazen de iç çatışmanın kaynaklandığı durumlarda bu tehdit ortaya çıkabilir (Özer vd., 2006).

Psikanalizin birinci periyotlarında anksiyete birinci başta biyolojik bir olgu olarak görülmüştür. Yapısal kişilik kuramının yerini almasıyla birlikte Freud, anksiyetenin ruhsal bir olgu olduğunu kabul ederek egonun bir fonksiyonu olarak tanımladı. Anksiyetenin bu değişiklikle birlikte, psikodinamik kuramda daha derinlemesine incelenmesini sağlamıştır. Ketlenmeler, Belirtiler ve Anksiyete isimli makale 1926 yılında yayınlanarak anksiyetenin daha fazla ruhsal bir perspektiften ele alınmasına neden olmuştur. İnsan organizmasını Freud, tehlikeli ve düşmanca niteliklere sahip fizikî ve toplumsal etrafı içinde hayatta kalabilmek ve kendini koruyabilmek için daima gayret harcaya bir varlık olarak değerlendirmiştir. İnsan davranışlarının tamamı Freud için ahenk sağlamaya yönelik bir emel taşır. İnsanı bir şeyler yapmaya teşvik ettiği an anksiyete ortaya çıkmış demektir. İnsan bunun sonucunda tehdit edici durumdan kaçabilir, tehlikeli dürtülerini bastırabilir yahut vicdanının sesine uyabilir. Denetim edilemeyen anksiyete sonucunda insan, kendini çaresiz kalmış bir çocuk üzere hisseder. (Geçtan, 2006).

19. yüzyılın sonlarında anksiyete sözü tıbbi manasını kazanmıştır. Hint Germen kökenli angh sözüne dayanır ve sıkıca bastırmak, boğazını sıkmak, dert ve tasa manalarına gelir. Milattan evvel 3000’lerde yazılan Gılgamış destanında anksiyete ile ilgili en eski yazılı ispatlar bulunur. Gılgamış kendi ölümsüzlüğüyle ilgili bu destanda telaşlarını söz etmektedir. (Noyes, vd., 1998).

Dil bilimciler tarafından 17. yüzyılda keşfedilen bir terim, yerinde duramama, ağır huzursuzluk ve tasa durumlarını tanımlamak için kullanılmıştır. Farklı lisanlarda farklı versiyonlarda da bu terim kullanılır. Misal durumarı tabir etmek için Almanlar Angst, Fransızlar Angoisse, İspanyollar ise Angustia kelimelerinikullanmışlardır (Berrios, 1996). Organik hastalıkların anksiyete belirtilerine sebep olduğunu Feuhtersleben birinci kez 1847 yılında gözlemlemiştir. Onotom hudut sistemindeki değişikliklerin duygusal belirtilere yol açtığından, Morel 1866 yılında bahsetmiştir. (Nutt, 1999). Ruhsal Bozukluların Tanısal ve İstatistiksel El Kiitabı (DSM The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders ) III, DSM III-R ve DSM IV’ nin teşhis kriterlerinden ve anksiyetenin biyolojik yapısnın öğrenilmesiyle ilgili gelişmelerden büyük ölçüde etkilenen astalıklara anksiyete bozuluğu denir. DSM III-R’ de anksiyete bozukluklarının alt çeşidini oluşturan obsesyonel bozukluklar, ICD-10’da (International Classification of Diseases 10th) obsesyonel bozukluğun bir semptomu olduğu kabul edilir. (Di Nardo, 1993). Seçici Konuşmazlık (Mutizm), Ayrılma Telaşı Bozukluğu, Özgül Fobi, Toplumsal Tasa Bozukluğu, Hususun / ilacın Yol açtığı Dert Bozukluğu, Öteki Bir Sıhhat Durumuna Bağlı Telaş Bozukluğu, Tanımlanmış Öbür Bir Dert Bozukluğu, Tanımlanmamış iğer Bir Telaş Bozukluğu Anksiyete Bozuklukları kümesi altında DSM V’te yer almaktadır (Engin, 2021).

Anksiyete bozukluğunun prevalansının Global Sıhhat Bilgilerine (GHD) nazaran Dünya’da %4.05 iken bu oranın Türkiye’de %5.02 olduğu belirtilmektedir. Bayanlara anksiyete bozukluklarının daha yaygın görülmesinin yanı sıra (Bal, vd., 2013) varsayımlara nazaran ülkemizde erkeklerde iki kat daha fazla görülen anksiyete bozuklukları, dünya genelinde ise 1,5 kat daha sık rastlanmaktadır. Anksiyete açısından en riskli devir çocukluk ve gençlik çağı (10-25 yaş arası) olarak bildirilmektedir. Hadiselerin %80-90’ında anksiyete bozukluğu belirtileri kendini 35 yaşından evvel göstermektedir. Bu oran ömürleri boyunca %13.6 ile %28.8 ortasında değişen oranlardır (Koç, vd., 2021).

Biyolojik ve psikososyal faktörler anksiyete bozukluklarının nedenleri olmak üzere iki başlık altında kıymetlendirilebilir (Yılmaz ve Gürhan, 2016).

Savaş ya da kaç anksiyete durumunun alarm farzındaki karşılığı sırasında hipotalamik-pituiter ekseninin ve onotom hudut sisteminin uyarılması ile beyinde nörobiyolojik üzere farklılıklar oluşurken birebir vakitte teneffüs sisteminde de kardiyovasküler, nöromüsküler, gastroinstestinal üzere değişiklikler meydana gelir.

Muhtemelen birey baş ağrısı, taşikardi, bulantı, diyare, takipne üzere semptomlarla şikâyet edebilir (Yılmaz ve Gürhan, 2016). Limbik sistemdeki nörotransmittler, gerilim, anksiyete ve anksiyete ile bağlı bozukluklarda beyinde bilhassa etkilenmektedir. Esas üç nörotransmitterin anksiyetede işe karıştığı düşünülür (Yılmaz ve Gürhan, 2016).

1. Gevşeme karşılığıyla ilgili GABA, inhibitör bir nörotransmitterdir. Majör inhibitör beyindeki transmitterdir. GABA’nın anksieyete bozukluklarında azaldığı düşünülmektedir.
2. Anksiyete ve anksiyete ile bağlantılı bozukluklarda seretonin, amigdaladaki seretonin eksikliği ya da dengesizliğinin tesirli olduğu düşünülmektedir (Yüksel 2016).
3. Kardiyovasküler değişiklerden sorumlu olan nörotransmitter, nörepinefrindir. Bu da anksiyete bozukluklarında artar (Yüksel, 2014).

Kaygı bozukluğu olan şahıslarda bu bozuklukların daha fazla görülebileceği tarafındaki görüşler genetik için geçerlilik kazanmıştır. Bu kadar fazla olmasa da her anksiyete bozukluğunda bilhassa panik bozukluğu olanların yaklaşık yarısının akrabalarında teşhis ölçütlerini karşılamasa da emsal bulguların bulunması ve panik bozukluğu olan birinci dereceden akrabalarında bu riskin 3 ila 17 kat arttığının belirlenmesi genetik faktörlerinde anksiyete bozukluklarında tesirli olabileceği niyetini akla getirmektedir. (Yılmaz ve Gürhan, 2016).

Limbik sistem, nöroanatomik yapılar açısından anksiyete ile ilgili olduğu düşünülen beyin bölgesidir. Hipokampüs, septum, hipotalamus, amigdala ve singlumu içeren çekirdekli ve yollar kompleksidir. Amigdala anksiyete ve dehşette temel nöroanatomik yapıdır. Merkezi çekirdekler ve lateral çekirdekler olmak üzere amigdala çekirdekleri 2 temel kümeye ayrılır.

Anksieyete karşısında otonomik ve davranışsal karşılıkları regüle eden merkezi çekirdeklerdir. Uyanıklık ve tehdit algısının letaral çekirdeklerde farklı uyaranların mana ve değerlerinin değerlendirmesi üzere fonksiyonları vardır (Yüksel, 2014).

Psikoanalitik Teori: Bireyin bu görüşe nazaran anksiyetesi hem içsel hem de dışsal kaynaklı tehditlerin tesiriyle benlik içinde meydana gelen gerginlik halidir. Dilekler, dürtüler ve yaşantılar bireyin çocukluk yıllarından itibaren bastırılmış hisleri olduğu için sonraki yıllarda orta sıra benliğini rahatsız edebilir. Çocuğun gelişim sürecinde her evre Freud’a nazaran kendi mahsus endişelerini ortaya çıkarır. Anksiyete, bu nedenle gelişimsel bir dizin içinde sıralanabilir.

• Anksiyetenin gelişimsel hiyerarşisi:
• Sevgiyi kaybetme korkusu
• Üst Benlik Anksiyetesi
• Dağılma Anksiyetesi (Engin, 2021)
• İğdişlik anksiyetesi
• Nesneyi Kaybetme Korkusu
• Kötülük Anksiyetesi

Sevgiyi Kaybetme Korkusu: Sevdiğin ve kıymet berdiğin birinin (ebeveyn) onayını ya da sevgisini kaybetmeye dayalı anksiyete formunda kendini gösterir.

Üstbenlik Anksiyetesi: Bireyin en olgun evrede içsel ahlaki standartlarına ulaşamama yahut uygun bir formda yaşayamama durumunda ortaya çıkan vicdani rahatsızlık yahut suçluluk hisleri durumunda üst benlik anksiyetesi kendini gösterebilir.

Dağılma Anksiyetesi: Kendilik duyumunun yahut bir obje ile bütünleşme ya da birleşme sonucunda kaybı yahut etraftaki bireylerin yetersiz ya da eksik aynalama ve idealize edici cevaplarının yetersizliği, yokluğu sonucunun kendiliğin parçalanacağı korkusu hissi vadır (Engin, 2021).

İğdişlik Anksiyetesi: Cezalandırıcı bir ebeveyn figürü tarafından ödipal evrede anksiyete, genitallerin mümkün kaybı yahut ziyan görmesine dayanmaktadır.

Nesneyi Kaybetme Korkusu: Anksiyetenin kaynağı, sevgiyi kaybetmek değil, objenin kendisini kaybetmek halinde gelişimin bir alt basamağında belirir.

Kötülük Anksiyetesi: Berbat objelerin dıştan gelip kendisini içten yok edip işgal edeceğine inandığı, paranoid-şizoid tipe benzerlik gösteren bir görünümdedir.

Bilişsel Görüş: Olayların ne biçimde algılandığı ve yorumlandığı Beck’in klasik kuramına nazaran hislerimizi belirler. Hislerimizi tetikleyen olayların kendisinden çok onlara verdiğimiz mana tarafından etkilendiği söylenebilir. Olayın meydana geldiği ortamın özelliklerine, olayın yaşandığı anda hissettiğimiz duygusal duruma ve bireyin geçmiş tecrübelerine bağlıdır bu isimlendirme. Endişenin kazanılmasında öğrenme kuramlarının ve koşullamanın değerini bilişsel kuramlar kabul ederken, en büyük kıymeti olaylarla ilgili yorumlamalar şartlı yahut şartsız reaksiyon verir. Hala değiştirilmemiş yahut ortadan kaldırılmamış çeşitli bilişsel kusurların mevcut olması, bilişsel kurama nazaran anksiyete yansısının devam etmesine bağlıdır. (Engin, 2021).

Davranışçı Görüş: Doğuştan gelen bir acı yahut ağrıdan kaçma dürtüsü bu görüşe nazaran üzerine inşa edilen duygusal bir tecrübedir. Erken yaşlarda ağır endişe ve gerilimli olaylar yaşayan bireylerin öğrenme kuramcıları bireylerin sonraki hayatlarında büyük ölçüde anksiyeteye yatkın olduklarını argüman ederler. (Engin, 2021).

Kişiler Ortası Görüş: İnsanların birbirleriyle olan alakalarından de anksiyete bu görüşe nazaran kaynaklanabilir. Anksiyete duygusu kişi diğerleri karşısında başarısız olduğunda ya da beğenilmediğinde inanç duygusu azalır, benlik hürmeti düşer ve bunun sonucunda ortaya çıkar. Bir kişinin gelişimi mühletince değerli şahıslar ile münasebetlerindeki tecrübelerinden kişilerarası kuramcılar anksiyetenin oluştuğuna inanırlar. Temelde bir çocuğun inançsız olmasına ve gelecekteki durumlarda kıymetsiz ve telaşlı hissetmesine neden olan durum bir çocuğa makus niyetli davranılmasıdır. Bunun sonucunda çocuk anksiyeteyi yatıştırmak için baş etme metotlarını kullanmaya zorlanır; yetişkin olduğu vakitte bunlar kişiliğinin bir paçası haline gelir. (Yılmaz ve Gürhan, 2016).

Varoluşçu görüş: Varoluşçu ideolojinin temel kavramlarından biri anksiyetedir. Anksiyetenin kaynağı bu görüş nazaran kaygıdan fazla hiçliktir. Yaygın anksiyete bozukluğunun nedenlerini açıklamak için daha çok varoluşçu teoriler ileri sürülmüş üzere görünmektedir. Hayatın anlamsızlığın fark ettiğinde birey, onun için bu anlamsızlık gerçek vefat kaygısından bile daha rahatsız edici hale gelir. Anksiyete de bunun sonucunda varoluşun anlamsızlığına reaksiyon olarak ortaya çıkar (Engin, 2021).

Dört seviyede anksiyete tanımlanır. Hafif anksiyete, orta derecede anksiyete, ağır derecede anksiyete ve panik derece anksiyete olmak üzere ayrılır. Kişinin etrafında olup bitenleri algılama durumunun göstergesidir (Yılmaz ve Gürhan, 2016).

Hafif: Uyanıklık durumudur. Birey bu seviyede iş yapabilir, duyabilir ve durumu daha evvelden olduğundan daha düzgün anlayabilir. Görülen belirtiler şunlardır:

• Uyanıklık/farındalık, sorun çözme de artış
• Stresörler ile baş etme yeteneğinde artma
• Detaylara ilgide artma
• Artan merak, sorular sorma
• Tetikte olma, kendine güven
• Eksiksiz mantıklı düşünme (Yılmaz ve Gürhan, 2016).

Orta: Bağlantı ve kavrama hünerlerinde bu seviyede azalma gözlenir. Kişi etrafında olan olayları ayırt etmekte yahut fark etmekte zorluk çekmektedir. Birey etrafta olanları lakin öbür bir gözlemci duruma onun dikkatini çektiğinde fark eder. Kas gerginliği, kalp çarpıntısı, mide şikayetleri, terleme üzere belirtiler bu etapta ortaya çıkar. Bunlar haricinde görülen öbür belirtiler ise,

• Algı alanında daralma
• Tereddüt ve erteleme, niyet dizisinin kesintiye uğraması, engelleme
• Seçici dikkatsizlik
• Konudan bahse atlamak
• Tekrarlayıcı soru sorma, latife yapma
• Artmış teneffüs suratı, kalp suratı, kas gerginliği
• Ağız kuruluğu
• Çarpıntı
• Sık durum değiştirme, yerinde duramama
• Amaçsız aktivitedir (hızlı adımlarla yürüme) (Yılmaz ve Gürhan, 2016)

Şiddetli: Önemli anksiyete durumu bireyin etrafında olanları manaya yeteneğindeki zayıflık arttıkça anksiyetenin de artmasıyla ortaya çıkar. Fizikî ve duygusal huzursuzluğu birey yalnızca ayrıntılara odaklanırken hisseder. Detayları anlasa da bu detaylar ortasındaki ilişkiyi ayırt edemez. Görülen belirtiler baş ağrısı, bulantı, titreme, baş dönmesi, dehşet, ürperme ve isteksizliktir. Farklı görülen bir öteki belirtiler ise;

• Algı ve bilişsel seviyede çarpıtmalar
• Detaylara odaklanmada zahmet ve dağınıklık, olaylar ortasındaki münasebetleri görememe
• Seçici dikkatsizlik, azalmış konsantrasyon
• Mide bulantısı, baş ağrısı, baş dönmesi
• Kaba motor tremorlar, titreme, sarsılma
• Uyuşukluk yahut karıncalanma hissi
• Göz bebeklerinin büyümesi
• Kontrolu kaybetme korkusu
• Amaçsız aktivite
• Sözlü sözler güç ve uygunsuz, öğrenme güçlüğü
• Yaklaşım vefat hissi
• Terleme
• Hiperventilasyon, taşikardi (Yılmaz ve Gürhan, 2016).

Panik: Panik anksiyetenin şiddetli bir halde artmasıyla ortaya çıkar. Motor uyum zayıflar, dış uyaranlara reaksiyon verme azalır. Ağlama, ısırma üzere çocuksu davranışlar sergileme eğilimi gözlenebilir. Süratli ve yüksek sesle konuşmada sıkça görülebilir. Fonksiyonellik ve irtibat hünerlerinde de zorluklar gözlenebilir. Diğerleri tarafından uyarılmış olsa bile bireyin kendine gelme yeteneği zayıf olabilir. Tıkanma hissi, boğulma, dispne, baş dönmesi, gerçek dışı hisler, titreme, atak sırasında mevt korkusu üzere belirtilerde görülür. Bir öbür belirtiler ise;

• Göğüs ağrısı
• Aşırı rahatsızlık, duygusal acı
• Durumun gerçek dışı algılanması
• Görsel alanın bozulması, detaylaraın büyütülmesi
• Konuşma yetersizliği, anlaşılmaz iletişim
• Kişilik bütünlüğünün bozulma hissi
• Aklını yitirme korkusu, mevt korkusu (Engin, 2021)

DSM-5’ e nazaran anksiyete ile ilgili bozukluklar;

• Ayrılma Derdi Bozukluğu
• Seçici Konuşmazlık (Mutizm)
• Özgül Fobi
• Toplumsal Telaş Bozukluğu (Sosyal Fobi)
• Panik Bozukluğu
• Agorafobi
• Yaygın Tasa Bozukluğu
• Maddenin/ilacın Yol Açtığı Dert Bozukluğu
• Başka Bir Sıhhat Durumuna Bağlı Telaş Bozukluğu
• Tanımlanmış Başka Bir Telaş Bozukluğu
• Tanımlanmamış Öteki Bir Dert Bozukluğu (Köroğlu, 2014)

Anksiyete bozukluğunun belirti ve bulguları;

• Kan basıncının yükselmesi
• Kalp atımının hızlanması
• Çarpıntı
• Kaslarda gerginlik
• Kılların dikleşmesi
• Göz bebeklerinde genişleme
• Ağız kuruluğu
• Yüzde solukluk ve kızarma (Engin, 2021)
• Terleme
• Sık idrara çıkma
• Öğürme, kusma
• Boğazda düğümlenme
• Soluk almada güçlük
• Tremor
• Ellerde, ayaklarda uyuşukluk ve karıncalanma

3.1.1. Genel Anksiyete Bozukluğu

Köken olarak Hint Germen kökenli “angh” sözünden anksiyete sözü gelmektedir (Tükel, Alkın, 2006). Söz manası olarak angh, kasvet, tasa, sıkıca bastırmak manalarına gelir. Anksiyetenin bedensel ve ruhsal belirtilerini birleştirren Freud birinci olarak 1893 yılında “anksiyete nervozu” olarak bu durumu tanımlamıştır. 13 farklı katagoride 1896 yılınca sınıflandırılan Kraepelin psikiyatrik bozuklukları ve anksiyete bozuklukları bu sınıflandırmada “psikojenik nevroz” olarak yer almıştır. Anksiyete Freud’a nazaran ruhsal faktörlere bağlıdır. Organizmada içsel çatışmalara sebep olan ve bu çatışmaların oluşumuna taban hazırlayan baskılanmış kanılar ve isteklerdir. (Berrios, 1996). Freud anksiyeteyi ilerleyen yıllarda (1926) iç ve dış kaynaklı olarak ayırmıştır. Bireyin tehlike beklentisi nedeniyle dış kaynaklı anksiyetenin oluştuğunu, iç kaynaklı olan anksiyenin de egonun baskı altında kalması nedeniyle oluştuğunu belirtmiştir (Özakkaş, 2014). Sağlıklı bireylerde anksiyete, organizmanın olağan bir fizyolojik yanıtıdır. Bedenin kaynağını ya da sebebini bilmediği rastgele bir tehlike durumunda anksiyete, sempatik sistemini aktive ederek fizyolojik karşılık oluşturur ve tehlikeli durumdan kaçınmasını sağlar; lakin rastgele bir tehlike durumunda psikiyatrik bozukluklarda bir anksiyete yanıtı açığa çıkmaktadır ve anksiyeteye ait semptomların müddeti uzamıştır (Anxiety, 2000).

Freud’un görüşlerine paralel olarak 1952 yılında Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitab-1 yayınlanmıştır. Anksiyöz tepki ve fobik tepki olarak anksiyete bozuklukları ikiye ayrılır. Anksiyete durumları başlığı altında birinci olarak DSM-III anksieyete bozuklukları yer almıştır. Kullanılmakta olan DSM-5’te yer alan teşhis kriterleri ve sınıflandırılmalar DSM-4’ e nazaran çeşitli düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. 10 başlıktan oluşan DSM-5’te yer alan anksiyete bozuklukları; panik bozukluk, agorafobi, ayrılma anksiyetesi bozukluğu, toplumsal fobi, özgül fobi, hususun yol açtığı anksiyete bozukluğu, yaygın anksiyete bozukluğu DSM-5’te yer alan kimi anksiyete bozukluklarındandır (Barnhill, 2013).

Anksiyete bozukluklarının prevalansına bakıldığında DSM-5’te yer alan en yaygın anksiyete bozukluklarının %6,2 prevalans ile YAB ve %4,9 prevalans ile özgül fobiler olduğu, panik bozuklukların ise %1,2 ile daha az görüldüğü bildirilmiştir. (Remes vd., 2016). Tekrarlayan kaygıların özgül fobiler incelendiğinde spesifik bir duruma karşı ortaya çıktığı görülmüştür. Endişe ve kaçınma davranışlarının tamamını fobiler içermektedir. Ekseriyetle çocukluk çağında özgül fobilerin başlamalarına rağmen, hayat boyunca görülebilmektedir. Kimi yaygın görülen özgül fobiler kir, kapalı alanlar, yüksek yerler, hayvanlar, kan, yaralanma enjeksiyondur ve bireye mahsus çok sayıda özgül fobi bulunmakta, bireylerin ömür kalitesini olumsuz etkilemektedir. (Eaton vd., 2018).

Yaygın anksiyete bozukluğu, anksiyete bozukluklarının hayli sık görülen bir öbür cinsidir. Günlük işlerdeki performansını etkileyen ve bireye daima eşlik eden dehşet, düşünce, kaygı, çok tasa, kendini huzursuz hissetme, konsantrasyon zahmeti, kolay yorulma üzere bulguların eşlik ettiği klinik durumlara yaygın anksiyete bozukluğu denir (Patriquin, Mathew, 2017). Sağlıklı bireylerde derdin görülebilmesine rağmen, YAB hastalarında korkunun dozu daha yüksek ve mühleti daha uzundur. (Öztürk, Uluşahin, 2014). Bulgu tasa YAB hastalığında tanımlıyıcı olandır (Wittchen vd., 1994). Çoğunlukla birbirlerinin yerine kullanılan tasa, dert ve anksiyete kavramlar olmakla birlikte bilinçsel süreçleri korku ve tasa kapsarken, anksiyete kelam konusu olduğunda bedensel bulgular eşlik etmektedir (Mathews, 1990).

Günlük yaşantıda YAB’lı bireylerin klinik özellikleri incelendiğinde olan olayların neredeyse tamamına karşı ağır bir anksiyete ve tasa olayların bütününe karşı olumsuz bir bekleyiş hali mevcuttur. Fizik muayenelerine bakıldığında bireylerin, dinlenememe, irritabilite, yorgunluk yahut gerginlik hali mevcuttur. Göğüs ağrısı, taşikardi üzere açıklanamayan semptomlara bu semptomlar eşlik edebilir. Astım, kalp yetmezliği üzere kardiyopulmoner hastalıklarla, diyabet hipoglisemi üzere endokrinolojik bozukluklarla, toplumsal fobi, akut gerilim bozukluğu, post travmatik bozukluk üzere YAB öbür psikiyatrik bozukluklarla karşılaşabilmektedir. Bireylerin YAB tanısı konulmadan evvel bu hastalıklar açısından da kıymetlendirilmesi çok değerlidir (Martini vd., 2019).

Biyolojik ve psikojenik etkenler YAB’ın etiyolojisi incelendiğinde etkenlerin ikiye ayrıldığı görülmektedir.

Yapılan çalışmalarda yaygın anksiyete bozukluğunun genetik ve ailesel olacağını ispatlar göstermiştir. Olağan popülasyona nazaran yapılan çalışmada YAB hastalarının birinci derece yakınlarında YAB görülme sıklığı 5 kat daha fazladır (Noyes vd., 1987). Yapılan çalışmalar ikizlerde ise farklı sonuçlar vermiştir. Monozigot ve dizigot ikizlerin bir çalışmada hastalık oanları kıyaslandığı vakit ortalarındaki farkın manalı olmadığı gösterilmiştir. Bayan ikizlerde YAB’ın genetik geçiş oranını öbür bir çalışma %30 olarak bulmuştur (Andrews, 1990). YAB’ın özel olarak patogenezinde potansiyel olarak yer aldığı Mono Amin Oksidaz A ve SLC6A4 genlerinin ve YAB’ın 5-Hidroksitriptamin Reseptörü 1A gen varsasyonunun bulunması, majör depresyon komorbiditesine aracılık eder (Molina, 2011). YAB depresyonun ortaya çıkmasında evvel ortaya çıkar. Kronik gerilime karşı uyguladığı savunma düzeneklerinin başarısızlığı olarak depresyon ortaya çıkan YAB olarak tanımlanabilir (Maron, 2017).

İnhibitör nörotransmiter GABA merkezi hudut sistemidir. Tüm merkezi isnir sisteminde GABA yaygın bir dağılıma sahiptir. İki farklı GABA reseptörü nöronal inhibisyona aracılık etmektedir. İyotropik yapıda olup süratli inhibisyonu GABAA sağlarken, yavaş inhibisyonuda , GABAB reseptörleri metabotropik yapıda sağlar (Sieghart, 2006). GABAerjik amigdalada yer alan resöptörler anksiyete ile ilgili yanıtların düzenlemesini sağlar. Yapılan deney hayvanlarındaki çalışmalarda hayvanlara verilen GABA yahut GABA resöptör agonistleri hayvanlarda kaygı ve korku seviyelerini azaltırken, GABA resöptör antagonistleri ise hayvanlarda telaş seviyesini atırıcı tesirde bulunmuştur (Barbalho vd., 2009).

Beynin temel uyarıcı nörotransmititerileri sıkça bulunan glumat korkital ve limbik yapılardadır. Dinamik irtibat kurma, nöronal ikazlar ve inhibisyon ortasındaki dengeyi kurmaktan nöral aktivite sorumludur. Glutumat eksitotoksisitesi çok gerilime maruz kalma durumlarında görülmektedir. Oluşan çok salınıma ek olarak nöronal geri alım gerilim anında artarak glumat ölçüsünü artırmaktadır (Higley, 2006). Anksiyete seviyesinin, amigdaladan bazal glumat salımının engellenmesi sonucunda azaldığı görülmüştür. GABA nörotransmisyonunu anksiyolotik özellik gösteren benzodiazepinler ilaçlar artırır ve amigdaladan glumat aracılı uyarıcı çıktısında azalmaya neden olarak tesirini gösterir. GABA aracılı inhibisyon ve glumat aracılı ihtar ortasındaki istikrar ile anksiyete ve buna bağlı davranışlar denetim edilir (Sajdyk ve Shekhar, 1997).

Beyin sapında ve locus seruleus bölgesinde nöroadrenerjik nöronların birçok kümelenmiştir. Beynin bölgelerine uzantı verilebilmesi için akut bir gerilime sekonder harekete hazır olma seviyesinin artması durumunda locus serules bölgesinde nöroadranalin sisteminin devreye girmesi gerekir. Omurilik başta olmak üzere beynin çabucak her yerine dağılan bu uzantılar prefrontal korteks, hipotalamus, talamus, hipokampüs amigdaladır (Charney, 1996). Nöroadrenalin artışı akut gerilim yansısı durumunda hipotalamusun perivenktriküler nekleusunda ortaya çıkar. Nöroadrenarjik sistemin aktivasonu endokrin, kardiyovasküler ve teneffüs sistemlerinde adrenerjik aktive artışına neden olur. İnsanlarda panik atak düzeyine varabilecek kadar fazla anksiyete artışına bu hormonal ve otonomik reaksiyonların ani yükselişi neden olur. Kaçınma davranışına akut gerilim ve anksiyete artışının birbiriyle ilişkilendirilmesi neden olur (GM, 1999). Anksiyete hastalarının idrarında yeniden yapılan bir çalışmaya nazaran nöroadrenalinin metaboliti olan vanil mamdelik asit ölçüsünün arttığı bulunmuştur (Garvey vd., 1995).

İleride mümkün yaşanabilecek olumsuz olayların yaşanmaması için anksiyete olumlu baş etme stratejisidir. Makûs şeylerin önüne geçmek ve berbata hazırlıklı olmak bu anksiyetenin hedefidir. Tip 1 tasa bu tip tasalara denir ve sorun çözmek için motive edicidir (Borkovec ve Roemer, 1995). Bu uyaranları kaygılanarak denetim altına aldığını YAB bulunan bireyler düşünür. Günlük yürütücü işlerinde bozulma başlaması bu telaş sürecinde dikkatlerinde azalma olacağındandır. Bireyler belirtileri bu telaş sonucunda olumsuz istikamette değerlendirirler. Korkuların kendilerine ziyan verebiliceğinden, denetimini ve aklını kaybedebiliceğinden, beyin kanaması ve kalp krizi geçirebiliceğinden tasa edebilirler. Sorun çözmekten fazla kaçınma davranışını tetikleyen bu tip telaş tip 2 telaştır (Wells, 2011). Kendi öz denetiminde yetersiz hissetmesi, aklından olumsuz niyetlerin çıkmaması, sorun çözme maharetine güvenmemesi, kişinin karşısına çıkan kuvvetli durumlardan kaçınmaya çalışmasına neden olmaktadır. Sonuç olarak sorunun çözülmesine neden olmakta ve kaygılı fikir süreciyle birlikte sorunun çözülebiliceği niyetinin devam etmesine neden olmaktadır (Ladoucer vd, 2000).

Ego (benlik), id (altbenik), süperego (üstbenlik) kavramları psikanalitik açıdan bakıldığı vakit zihin kavramının yapısal olarak incelenmesinde tanımlanmıştır. İd tarafından denetim edilen dürtüsel davranışlardır. Süperego ise oluşturulan dürtüleri denetim eder. Ego dürtüleri uygun koşullar ve şartlar oluştuğunda şuur seviyesinde temsil eder. İd ve süperego daha çok bilinçdışı ego ise şuurlu olarak sürece yapar. Ego tarafından istenmeyen dürtülerin karşılanmaması içsel çatşma sonucu YAB’ı tetikler. Anksiyete belirtileri egonun savunma düzeneklerini kullanarak içsel çatışmaları çözmeye çalışır, lakin çözülememesi sonucunda ortaya çıkar (Emhan, 2012).

Genetik faktörlere ek olarak anksiyetenin ortaya çıkmasında çevresel etkenlerinde değerli rolü olduğu bilinmektedir. Anksiyetenin oluşumu için çocukluk ve ergenlik periyodunda ebeveynlerin negatif davranış tavırları ve anne-baba alakaları, kişinin rol model aldığı kişinin davranış ve tavırları, negatif hayat olayları, kronik hastalık varlığı üzere faktörlerde risk faktörleridir (Newman vd., 2013). YAB görülme sıklığı ile cinsiyetin de bağlantılı olduğu düşünülmektedir. YAB’ın görülme sıklığı erkeklere nazaran bayanlarda daha fazladır; ganadol steroidlerin YAB gelişiminde cinsiyet ile bağlantılı teorilerine bakıldığında rolü olabileceği düşünülmekle bir arada kimi çalışmalarda, bayanların bilhassa yakın aile üyelerini ve kendilerini etkileyen durumların daha büyük kısmını gerilimli olay olarak algıladığını öne sürmüştür (Adwas vd., 2019).

3.1.2. Toplumsal Anksiyete Bozukluğu

Sosyal Anksiyete Bozukluğu (SAB), bireyin toplumsal durumlar karşısında çok korku ve kaygı duymasıyla karakterize bir ruh sıhhati durumudur. SAB’ye sahip bireyler, öbür beşerler tarafından olumsuz değerlendirilme korkusu yaşarlar ve bu durum günlük toplumsal etkileşimleri önemli halde etkileyebilir. SAB, çoğunlukla genç yetişkinlikte başlar ve tedavi edilmediği takdirde uzun müddetli tesirler bırakabilir (Barnhill, 2013).

SAB’nin belirtileri ortasında, toplumsal durumlarda çok kaygı, kalp çarpıntısı, terleme, titreme, toplumsal etkileşimlerden kaçınma yahut toplumsal durumlar sırasında ağır rahatsızlık hissetme bulunur. Bu durumlar, iş yahut okul performansını olumsuz etkileyebilir ve bireyin toplumsal bağlarını kısıtlayabilir (Yannuzzi, 2011).

SAB’nin nedenleri tam olarak anlaşılmamış olmakla birlikte, genetik, beyin kimyası ve çevresel faktörlerin kombinasyonunun rol oynadığı düşünülmektedir. Bilhassa, ailede anksiyete bozukluğu hikayesi bulunan bireylerde SAB gelişme riski daha yüksektir. Ayrıyeten, çocukluk devrinde yaşanan travmatik toplumsal tecrübeler yahut çok kollayıcı ebeveyn tavırları da SAB riskini artırabilir (DeMartini vd., 2019).

SAB için tesirli tedavi usulleri ortasında bilişsel davranışçı terapi (BDT) yer alır. BDT, bireyin toplumsal durumlarda hissettiği korkuyu yönetmesine ve daha sağlıklı niyet kalıpları geliştirmesine yardımcı olur. İlaç tedavisi de kimi durumlarda korku semptomlarının yönetilmesinde kullanılabilir. Seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI) üzere antidepresanlar, SAB’nin tedavisinde yaygın olarak tercih edilen ilaçlardır (Yannuzzi, 2011).

Sosyal Anksiyete Bozukluğu, bireyin hayat kalitesini kıymetli ölçüde düşürebilen ve toplumsal fonksiyonelliği kısıtlayan önemli bir durumdur. Fakat, uygun tedavi ve dayanakla, birçok kişi SAB’nin üstesinden gelebilir ve daha sağlıklı toplumsal etkileşimler geliştirebilir. SAB ile çaba eden bireylerin profesyonel yardım aramaları ve dayanak sistemlerini güçlendirmeleri önerilir (DeMartini vd., 2019).

3.2. Anksiyetenin Nörobiyolojik Temelleri

Anksiyete, bireyin tehdit algısına karşı geliştirdiği kompleks bir duygusal ve biyolojik reaksiyon olarak tanımlanabilir. Anksiyetenin nörobiyolojik temelleri, beyin yapısı ve fonksiyonları, nörotransmitter sistemleri ve genetik faktörler üzere çeşitli boyutları içermektedir. Bu kısım, anksiyetenin nörobiyolojik temellerini ve ilgili düzenekleri ayrıntılı bir halde incelemektedir (Öztürk, 2014).

Anksiyeteyle alakalı temel beyin yapıları ortasında amigdala, hipokampus ve prefrontal korteks bulunur. Amigdala, tehdit algısı ve duygusal reaksiyonların işlenmesinde merkezi bir rol oynar. Tehditkar uyaranlarla karşılaşıldığında amigdalanın çok aktivasyonu, anksiyete reaksiyonlarının çok ve bazen de uygunsuz bir biçimde tetiklenmesine yol açabilir. Hipokampus, bilhassa hafıza ile ilgili fonksiyonları ve dışsal uyaranların içsel manasının kodlanmasında misyon alırken, anksiyete durumlarında bu yapıların işlevselliğinde değişiklikler gözlemlenebilir. Prefrontal korteks, duygusal dürtü denetimi ve niyetlerin düzenlenmesinde değerli bir rol oynar ve anksiyeteyi yönetmede kritik bir yapıdır (Emhan, 2012).

Anksiyetenin nörobiyolojisinde değerli bir rol oynayan nörotransmitterler ortasında serotonin, gamma-aminobutirik asit (GABA), ve noradrenalin yer alır. Serotonin, genel hassaslık ve ruh halinin düzenlenmesinde tesirlidir ve düşük serotonin düzeyleri anksiyete ve depresyonla ilişkilendirilmiştir. GABA ise beyindeki ana inhibitory neurotransmitter olup, çok nöronal aktiviteyi düzenleyerek sakinleştirici bir tesir yaratır. Noradrenalin ise bilhassa gerilim ve panik durumlarında aktivasyon düzeyini artırarak anksiyete reaksiyonlarına katkıda bulunur (Engels vd., 2007).

Anksiyete bozukluklarının gelişiminde genetik yatkınlık değerli bir rol oynamaktadır. Araştırmalar, bilhassa aile içinde anksiyete bozukluklarının görülme sıklığının yüksek olduğunu göstermektedir. Epigenetik düzenekler da çevresel faktörlerin gen sözü üzerindeki tesirleri aracılığıyla anksiyetenin nörobiyolojik temellerini etkileyebilir.

Anksiyete bozukluklarının tetiklenmesinde çevresel ve psikososyal faktörlerin de belirleyici olduğu bilinmektedir. Erken hayat deneyimleri, travmatik olaylar ve daima gerilim, beyin yapısında ve fonksiyonlarında kalıcı değişikliklere yol açarak anksiyete bozukluklarının gelişimine taban hazırlayabilir (Ladoucer vd, 2000).

Anksiyetenin nörobiyolojik temelleri, beyin yapıları, nörotransmitter sistemleri ve genetik faktörler ortasındaki karmaşık etkileşimlerden anlaşılmaktadır. Anksiyete bozukluklarının daha tesirli bir halde tedavi edilmesi için bu düzeneklerin daha derinlemesine anlaşılması gerekmektedir. Bu bilgiler, daha hedeflenmiş tedavi yaklaşımlarının geliştirilmesine ve anksiyeteyle gayret eden bireylerin hayat kalitesinin artırılmasına katkı sağlayabilir (Emhan, 2012).

3.2.1. Beyin Yapısı ve Anksiyete

Anksiyete, beyindeki çeşitli yapıların ve fonksiyonların bir eseri olarak görülür ve bu yapıların anksiyete yansıları ve düzenlemelerinde nasıl işlediğini anlamak, bu duygusal durumun daha düzgün yönetilmesine imkan tanır (Adwas vd., 2019).

Amigdala anksiyete ve kaygı reaksiyonlarının merkezi olarak bilinir. Tehdit algılandığında, amigdala süratli bir halde aktive olur ve gerilim hormonlarının salınımını tetikleyerek bedeni alarm durumuna geçirir. Bu, kişinin tehlikeli olarak algıladığı durumlara karşı dikkatini artırır ve kaçınma davranışını güçlendirir. Anksiyete bozukluğu olan bireylerde, amigdalanın olağandan daha süratli yahut denetimsiz bir formda aktive olduğu gözlemlenmiştir, bu da gereksiz yere yüksek seviyede korkuya yol açabilir (Emhan, 2012).

Prefrontal korteks, niyetleri ve duygusal reaksiyonları düzenleme yeteneği ile bilinir. Anksiyete durumunda, prefrontal korteksin bu düzenleyici fonksiyonu zayıflayabilir, bu da kişinin telaşlarını mantıklı bir halde işlemesini ve sakinleşmesini zorlaştırır. Sağlıklı bir prefrontal korteks işlevi, amigdalanın çok aktivasyonunu denetim altına alarak, kişinin daha rasyonel ve istikrarlı reaksiyonlar vermesine yardımcı olur (Ladoucer vd, 2000).

Hipokampus, bilhassa hafıza ile ilişkilidi