Riskler
Demans kelam konusu olduğunda, değiştirebileceğiniz risk faktörleri ve değiştiremeyeceğiniz risk faktörleri bulunmaktadır. Hem değiştirilebilir hem de değiştirilemeyen bu risk faktörlerini bu sayfada öğrenebilir, ayrıyeten geçerliliği kanıtlanmamış, daha fazla ispat gerektiren risk faktörlerini de inceleyebilirsiniz.
Risk Faktöründen Ne Anlamalıyız?
Risk faktörleri, ömür biçiminiz, etrafınız ve genetik geçmişinizle ilgili, bir hastalığa yakalanma mümkünlüğünü artıran ögelerdir.
Risk faktörleri tek başına bir hastalığın nedeni değildir. Bunun yerine, risk faktörleri demansın gelişme mümkünlüğünü artırır, fakat katılık sağlamaz.
Benzer biçimde, risk faktörlerine maruz kalmamak kişi için demans geliştirmeme garantisi vermez.
Bazı risk faktörleri değiştirilebilirken, kimileri değiştirilemez. Hangi risk faktörlerinin değiştirilebileceğini ve hangilerinin değiştirilemeyeceğini öğrenmek için okumaya devam edin!
Demans İçin Denetim Edebileceğim Risk Faktörleri Var Mı?
Bazı risk faktörleri değiştirilebilir, yani bu risk faktörlerini azaltabilirsiniz. Demans olaylarının %40’ı, aşağıda ayrıntılı açıklanan 12 değiştirilebilir risk faktöründen kaynaklandığı varsayım edilmektedir.
Yüksek Tansiyon
Orta yaşta (45 ile 65 yaşları arasında) daima yüksek tansiyona (hipertansiyon) sahip olan şahısların, olağan tansiyonu olanlara kıyasla demans geliştirme mümkünlüğü daha yüksektir.
Yüksek tansiyon; kalp, damarlar ve kan sirkülasyonu üzerindeki tesiri nedeniyle demans geliştirme riskini artırabilir, bilhassa de vasküler demans riskini artırabilir.
Sigara Kullanımı
Sigara içenlerin, sigara içmeyenler yahut sigarayı bırakmış olanlara kıyasla demans geliştirme riskinin daha yüksek olduğuna dair güçlü ve dengeli deliller bulunmaktadır.
Bırakmak için asla geç değil! Sigara içenler sigarayı bırakabilir ve demans geliştirme risklerini azaltabilirler.
Diyabet
Orta yaşta (45 ile 65 yaşları arasında) tip 2 diyabeti olan bireyler, bilhassa Alzheimer hastalığı ve vasküler demans olmak üzere demans geliştirme riskine daha yatkındırlar.
Obezite
Orta yaşta (45 ile 65 yaşları arasında) obezite, demans geliştirme riskini artırır. Obezite ayrıyeten tip 2 diyabet üzere başka risk faktörlerinin gelişme riskini de artırır.
Fiziksel Aktivite Eksikliği
65 yaş ve üzeri bireylerde fizikî aktivite eksikliği, demans geliştirme riskini artırır.
Kötü Beslenme
Doymuş yağ, şeker ve tuz açısından yüksek, sıhhatsiz bir diyet, demans ve kardiyovasküler hastalıklar dahil olmak üzere birçok hastalığa yakalanma riskini artırabilir.
Yüksek Alkol Tüketimi
Aşırı alkol tüketimi (haftada 12’den fazla içki), demans geliştirme riskinizi artırabilir.
Düşük Bilişsel Aktivite
Bilişsel iştirakin, “bilişsel rezerv”in gelişimini desteklediği düşünülmektedir. Bu, ömürleri boyunca beyinlerini etkin olarak kullanan şahısların, demans tarafından neden olunan beyin hücresi hasarına karşı daha korunaklı olabilecekleri fikridir.
Depresyon
Orta yaşta yahut daha ileri yaşlarda depresyon yaşayan bireylerin, demans geliştirme riski daha yüksektir. Fakat, depresyon ile demans ortasındaki bağ hâlâ net değildir. Birçok araştırmacı, depresyonun demans için bir risk faktörü olduğunu düşünürken, öbürleri bunun hastalığın erken bir belirtisi olabileceğini düşünmektedir.
Travmatik Beyin Yaralanması
Şiddetli yahut tekrar eden baş yaralanmaları yaşayan bireyler, demans geliştirme riski taşıdıklarından ötürü risk altındadır. Beyin yaralanmaları, sonunda demansa yol açabilecek bir süreci tetikleyebilir.
Bu, bilhassa boks, futbol, hokey ve Amerikan futbolu üzere sporlarla uğraşan atletleri tesirler; bu sporlar sıklıkla tekrar eden baş yaralanmalarına neden olabilir.
Düşmeler, travmatik beyin yaralanmasının önde gelen nedenidir. Düşmek, bilhassa yaşlı yetişkinler için tehlikelidir.
İşitme Kaybı
Hafif düzeylerde işitme kaybı, bilişsel gerileme ve demans riskini artırır. İşitme kaybının bilişsel gerilemeyi nasıl etkilediği hâlâ net olmamakla birlikte, işitme kaybı toplumsal izolasyona, bağımsızlık kaybına ve günlük aktivitelerde problemlere yol açabilir.
Sosyal İzolasyon
Sosyal izolasyon, hipertansiyon, koroner kalp hastalığı, depresyon ve demans riskini artırabilir. Toplumsal olarak etkin kalmak, demans riskini azaltabilir. Toplumsal etkileşim tıpkı vakitte hastalığın ilerlemesini yavaşlatmaya da yardımcı olabilir.
Hava Kirliliği
Hava kirliliği ve demans ortasındaki alaka hala meçhuldür. Fakat, ağır yolların yakınında yaşayanların demans riskinin daha yüksek olduğu kestirim edilmektedir, zira bu bireyler araç emisyonlarından kaynaklanan daha yüksek düzeylerde hava kirliliğine maruz kalabilirler.
Beyin sıhhatinizi korumak yahut güzelleştirmek için değişiklikler yapmak hiçbir vakit çok erken yahut çok geç değildir. Bu risk faktörlerinden kimilerini yönetmeyi öğrenebilirsiniz.
Demans için Denetim Edemeyeceğimiz Risk Faktörleri
Yaş
Demans, yaşlanmanın olağan bir modülü değildir. Lakin yaş, demans için bilinen en güçlü risk faktörüdür. Yaşlandıkça risk artar:
65 yaş üstü Kanadalıların her 20’sinden biri, en yaygın demans tipi olan Alzheimer hastalığına sahiptir.
65 yaşından sonra, Alzheimer hastalığına yakalanma riski yaklaşık olarak her beş yılda bir iki katına çıkar ve 85 yaş üstü Kanadalıların her dörtte biri Alzheimer hastalığına sahiptir.
Nadir olmakla birlikte, demans 65 yaşın altındaki insanları da etkileyebilir. Bu, genç yaşta başlayan demans olarak bilinir.
Cinsiyet
Kadınların Alzheimer hastalığına yakalanma riski erkeklere nazaran daha yüksektir. Bunun nedenleri hala net olmasa da, mümkün etkenler ortasında bayanların çoklukla erkeklerden daha uzun yaşaması ve ömürleri boyunca östrojen düzeylerinde meydana gelen değişiklikler yer alabilir.
Alzheimer hastalığı dışındaki demans cinsleri için erkekler ve bayanlar birebir riske sahiptir. Bu alandaki araştırmalar devam etmektedir.
Genetik
Genlerin demans gelişimindeki rolünü şimdi tam olarak anlamış değiliz. Bildiğimiz kadarıyla Alzheimer hastalığı hadiselerinin birden fazla rastlantısal olup, ailelerde yaygın olarak görülmez. Alzheimer hastalığının az durumlarda kalıtsal yahut ailesel olduğu bilinmekte olup, bu hadiseler tüm hadiselerin sadece yüzde iki ila beşini oluşturur.
Bilim insanları, Alzheimer hastalığı riskini artırabilecek 70’ten fazla gen bulmuşlardır. Bu genlerden üçü direkt Alzheimer hastalığına neden olur: PSEN1, PSEN2 ve APP.
Bir kişi bu genlerden rastgele birinde bir değişiklik taşıyorsa, neredeyse katiyen ailesel Alzheimer hastalığı geliştirecek ve çoklukla 65 yaşından evvel bu durum ortaya çıkacaktır. Şayet bir ebeveyn bu değişmiş genlerden rastgele birine sahipse, çocuklarının hastalığı miras alma mümkünlüğü yüzde 50’dir.
Alzheimer hastalığıyla bağlı öbür genler ise riski artırır, fakat Alzheimer hastalığının gelişmesini garanti etmez. Kimi öbür demans cinslerinin de ailesel formları vardır, örneğin kimi frontotemporal demans çeşitleri üzere.
Diğer Risk Faktörleri Neler?
Demans geliştirme bahtınızı artırabilecek başka tıbbi durumlar ortasında Parkinson hastalığı, multiple skleroz, kronik böbrek hastalığı ve HIV yer alır. Down sendromu ve kimi öteki gelişimsel mahzurlar de demans riskinizi artırabilir.
Kanıtlanmamış Riskler
Bazı faktörlerin demansa neden olduğu sav edilmektedir, lakin bu argümanlar güçlü ispatlarla desteklenmemiştir. Bu faktörlerin geçerli risk faktörleri olarak kabul edilebilmesi için, kesin irtibatlar gösteren daha fazla çalışma yapılması gerekmektedir.
İşte şu an için demansla ilgili bu kanıtlanmamış riskler hakkında bildiklerimiz:
Alüminyum
Mevcut araştırmalar, alüminyumun iz elementlerine maruz kalmanın demans gelişimi ile temaslı olduğuna dair ikna edici bir ispat sunmamaktadır.
Alüminyum, demansla temaslı olabileceği düşünülen bir unsur olarak 40 yılı aşkın müddettir incelenmektedir. Fakat, bu mevzuda birçok çelişkili bulgu bulunmaktadır.
Bazı çalışmalar, demanslı bireylerin beyinlerinde alüminyumun iz elementlerinin artmış düzeylerini gösterirken, başkaları bunu göstermemektedir.
Alüminyuma mesleksel olarak maruz kalan bireylerde demans insidansının arttığını gösteren çalışmalar bulunmamaktadır.
Çay, yapraklarında daha büyük ölçülerde alüminyum iz elementlerini biriktiren birkaç bitkiden biridir ve bu elementler demlenmiş içeceğe geçebilir. Lakin, ekseriyetle büyük ölçülerde çay tüketen kültürlerde demansın daha yaygın olduğuna dair bir ispat bulunmamaktadır.
Ne yazık ki, evvelki hayvan çalışmaları bilhassa alüminyum zehirlenmesine karşı hassas bir hayvan çeşidine odaklanmıştır, bu da alüminyumun beden üzerindeki genel tesirleri hakkında yanlış sonuçlara yol açmıştır.
Alüminyumun Pişirme Kapları ve Başka Eserlerdeki Varlığı
Sadece tencere, tava, folyo ve içecek kutuları üzere alüminyum eserlerini kullanmaktan kaçınarak alüminyuma maruziyeti kıymetli ölçüde azaltmak güç olurdu.
Bunun nedeni, bu eserlerde alüminyum kullanımının, ortalama bir kişinin alüminyum alımının çok küçük bir yüzdesine katkıda bulunmasıdır. Alüminyumun, etrafta ve bedenimizde olağan ve zararsız düzeylerde doğal olarak bulunan bir element olduğunu hatırlamak kıymetlidir.
Çevredeki Alüminyum
Alüminyum, yeryüzünün yüzeyinin yüzde sekizini oluşturan bir ametal formuna sahiptir. Küçük ölçülerde alüminyum “iz elementler” olarak isimlendirilir ve yediğimiz besinlerde, içme suyumuzda doğal olarak bulunur ve birtakım belediyelerde su arıtma sürecine eklenir.
Alüminyumun iz elementleri şuralarda da bulunabilir:
Birçok işlenmiş gıda
Kozmetikler ve deodorantlar, burun spreyleri üzere şahsî hijyen ürünleri
Bazı ilaçlar, bunları daha tesirli yahut daha az tahriş edici hale getirmek için
Kuru topraktan, sigara dumanından, pestisit spreylerinden ve alüminyum bazlı boyalardan gelen hava.
Vücudumuzdaki Alüminyum
Alüminyum, bedenimizde da doğal olarak bulunur, lakin rolü tam olarak anlaşılamamıştır. Sağlıklı bir birey tarafından alınan alüminyumun çok az bir kısmı aslında emilir; birçok böbrekler tarafından atılır.
Umarım bu yazı demans için risk oluşturan etmenler konusunda aydınlatıcı olmuştur. Bu risk faktörlerine karşı nasıl tedbirler alabileceğimizi de konuşuyor olacağız.
Çeviri Kaynağı: AlzheimerSociety
Çeviren: İlayda Demir, MSc
