BÖCEK ALLERJİLERİ
Prof. Dr. Bülent BOZKURT
Havaların ısınmaya başladığı bu ilkbahar günlerinde ortak hobilerimizden biri de pikniğe gitmektir. Ne kadar keyifli de olsa, bu sefa bazen böcek ısırma ve sokması ile cefaya dönüşebilmektedir. O denli ki; bu küçücük böcekler hayatı tehdit edebilecek allerjik tepkileri başlatabilmektedirler.
BÖCEKLER
Yeryüzünün bu eski konukları ile ilgili bulunan birinci fosil 407 milyon yaşındadır. Bu birinci canlıların uçma kabiliyetine de sahip olduğu dikkati çekmektedir. Böcekler, hayvanlar aleminin eklem bacaklılar şubesinde yer alan canlılardır. Günümüzde hayvan olarak tanımlanmış bu yaratıkların yüzde sekseni bu sınıfa girmektedir. Böcekler, dünyada en çok cins çeşitliliğine sahip olarak da bilinmektedirler. Milyonu aşkın yaşayan cinsten bahsedilmekte ve her yıl birkaç bin yeni tıp daha tanımlanmaktadır. Toplam cins sayısının iki milyon civarında olduğu kabul edilmektedir. Bu canlılar yeryüzünde kutuplardan okyanuslara çabucak her ekosisteme ahenk sağlayıp ayakta kalmayı başarabilmişlerdir.
Vücutları baş, göğüs ve kuyruk olmak üzere üç kısımdan oluşur. Birtakım kümelerde bu beden kısımlarında kaynaşmalar görülebilir. Başlarında bir çift anten ve bileşik göz bulunur. Göğüsleri üç modüllü olup, her birinden bir çift bacak çıkar. Bazen ikinci ve üçüncü göğüs modüllerinden birer çift kanat çıkar ki, hayvanlar aleminde “uçma” birinci kere bu kümede ortaya çıkmıştır. Fakat, bu kanatlar kuşların kanatlarından farklı yapıdadır. Kuyruk 11 kesimlidir ve hiçbir segmentte üye bulunmaz. Son segmentlerde yapısal değişiklikler sonucu oluşmuş kavuşma organı, sindirim uzantıları yahut yumurta yerleştirme borusu üzere yapılar görülebilir.
İskeletleri dışarıda olup, büyüme anında dış iskeletin neden olduğu kısıtlılık, deri değişimi ile telafi edilir. Bedenlerindeki çizgili kaslar nedeniyle çok hızla hareket ederler. Deveran sistemleri açıktır. Bedende dolaşan teneffüs sıvısı çoğunlukla renksiz, bazen de soluk yeşil-sarı renktedir. Bedenlerindeki bezlerden cazip yahut itici kokular, mum, zehir, ipek, yağ, tükürük, kan sulandırıcı husus üzere birçok unsur salgılanır. Avlanmak yahut avcılarından korunmak için duyuları ve hudut sistemleri uygun gelişmiştir. Çok renklidirler, hatta kimilerinde ışık çıkarma özelliği bile görülmektedir.
Yumurta ile çoğalırlar ve birtakım kümelerde koloni hâlinde toplumsal ömür örnekleri görülmektedir.
BÖCEK SOKMALARI
Toplumda böcek sokmalarına %56.6 ile %94.5 üzere oranlarda hayli sık rastlanmakta ve birçok olaysız geçmektedir. Fakat, bazen bedenimiz bu ısırık ve sokmalara karşı çok ve olağandışı bir karşılık verir. Işte bu karşılık böcek allerjisi olarak tanımlanmaktadır. Allerjik karşılıklar, tipik olarak arı ve karıncaların sokması yahut sivrisinek, pire ve kenelerin ısırması ile ortaya çıkarlar. Arılar ve karıncalar soktuklarında kurbanlarına venom denilen zehri verirken pire, kene ya da sivrisinekler antikoagülan ismi verilen pıhtılaşma önleyici bir unsur bulaştırılar. Farklı olarak, hamamböcekleri ise beden modüllerinin konut tozuna karışması ve hava yoluna kaçması durumunda bilhassa astımlı hastalarda değerli tepkiler başlatabilirler.
- Allerjik Olmayan Tepkiler:
Böcek sokmaları yahut ısırması sonucu birden fazla defa ağrı, kaşıntı, şişlik ve kızarıklık üzere kolay lokal yansılar oluşur. Bu reaksiyonlar küçükse hiç bir şey yapmaya gerek yoktur. Kaşıntı ve yanma varsa yaranın temizlenmesi, dezenfekte edilmesi, üzerine buz tatbik edilmesi birden fazla defa kafidir. Kaşıntının şiddetli olması durumunda ağızdan antiallerjik bir hap alınması ve yara üzerine kortizonlu bir pomat sürülmesi gerekebilir. Yara üzerine amonyak sürülmesinin bir faydası olmadığı üzere sakıncası da olabilir.
Geniş lokal tepkiler ekseriyetle on ısırıktan birinde görülür. Bu tepkilerde şişlik, 48 saatten bir haftaya dek sürebilir. Beraberinde sıklıkla bulantı ve kusma da vardır. Bazen infekte olup, antibiyotik gerektirebilir. Geniş lokal tepkiler bazen yüz boyun üzere yerlerde havayolunu bloke edip vefata sebebiyet verebilmektedir. Buna en hoş örnek cumhuriyet periyodu ünlü hikaye ve roman muharrirlerinden Refik Halit Karay’ın “Gurbet Hikayeleri” öykü kitabında yeralan “Testi” isimli hikayesinde yer alır. Bu hikayede; Ömer isminde bir genç Lübnan’da sürücülük yaparken, bir akşam otomobiline doktora götürmek üzere üç bedeviyi alır. İçlerinden biri nefes alamamaktadır. Ömer merak edip sorduğunda; bu kişinin hastalık korkusu ile başka Lübnan’lılar üzere testiden su içtiğini ve su içerken testinin içinden gelen bir arı tarafından boğazından sokulduğunu öğrenir. Doktora ulaşılır, ulaşılmasına fakat ne yazık ki doktor da birkaç saat evvel ölmüştür. Doktor sağken ulaşılsaydı kurtulur mu bilinmez fakat öykü adamın vefatı ile sonlanmıştır.
- Allerjik Tepkiler:
Böcek sokmasından sonra birden ortaya çıkan ve süratle artış gösteren sistemik karşılık bazen hayatı tehdit edici önemli durumlara neden olabilir. Böcek sokmasına karşı gelişen bu en önemli tepki, anafilaksi olarak isimlendirilir. Özellikle arı sokması, toplumda çok rastlanan bir durum olmasına karşın, hassas bireylerde oluşan anafilaktik yansıların çoğunlukla mevtle sonuçlanması nedeniyle değerlidir. Genel olarak böcek sokmaları sonucu anafilaksi görülme sıklığı toplumda yüzde 0.3 – yüzde 3 ortasında değişir. ABD’de her yıl çeşitli nedenlerle anaflaksiden ölen 500 hastadan yaklaşık 50’sinde vefat, arı allerjisine bağlı olarak bildirilmektedir. Arılardan allerji yapanlar ortasında yaban arısı, eşek arısı, balarısını ve tüylü arıyı saymak mümkündür.
Bal arısı ve tüylü arı selim olup lakin kışkırtıldıklarında sokarlar. Bu sokma arıların canlarına malolur. Bunda istisna Amerika ve Afrika’da yaşayan Afrikalı balarısı topluluğudur, onlar topluca saldıgan bir tavır sergilerler. Yaban arıları toprağa yakın ve çürüyen ağaç gövdelerinde yuva yaparlar. Besinler, çöp tenekeleri etrafında, piknik yerlerinde uçarlar. Birkaç defa sokabilirler. Eşek arıları ise duvar saçaklarında yuvalanırlar. Yaban arısı ve eşek arısı kokulu yiyecekler ve öbür kokular tarafından çekilirler. Bunlar daha saldırgan olup birebir anda birden fazla sokabilirler. Soktuktan sonra ömürlerine devam ederler. Bu kümede ülkemizde olmayan, fakat Amerika’ya seyahat eden şahısların dikkat etmesi gereken bir böcekten de bahsedilmesi yerinde olur. Bu böcek ateş karıncası olarak isimlendirilmektedir. Bu böcek herhangibir şahısta tepki oluşturabilir. Soktuğu yerde bir saat içinde kaşıntı ortaya çıkar. Dört saatte burada küçük bir kabarıklık olur. 24 saat içinde bu yanan ve kaşınan kabarıklığın içinde beyaz bir cerahat oluşur. Bu oluşumlar 72 saat içinde patlar, ekseriyetle birkaç gün içinde şikayetler tabiatıyla düzelir. Kızarıklık, ağrı, şişlik ve ısı artışı infeksiyonun belirtisi olup, antibiyotik gerektirir. Bununla birlikte, kaşıntı, şişlik üzere şikayetlerin tüm bedeni ansızın kaplaması, anafilaksi düşündürür. Hasta dakikalar içinde kötüleşip hayatını kaybedebilir.
BALARISI
EŞEK ARISI
ATEŞ KARINCASI
ATEŞ KARINCASI ETKİLERİ
Böcek soktuğunda kurban venom olarak isimlendirilen bir zehir almış olur. Protein yapıda olan bu bileşik olağanda böceğin öteki böcekleri öldürmesi ya da felç etmesi için kullandığı bir silahtır. Böceklerin insanı sokmasıyla venoma bağlı allerjik birtakım yansılar ortaya çıkabilir.
Arı venomu proteini kana geçtiğinde bağışıklık sisteminin elemanı olan alyuvarları uyarır, bunun sonucu, olağanda bu hususa karşı salgılamaması gereken IgE isminde bir antikor salgılanır. Bu antikor kan sirkülasyonu ile bedenin her tarafına dağılarak bağışıklık sisteminin hücrelerine yapışır. Bu allerjen ile ikinci yahut sonraki maruziyetlerde, antikorlar çabucak venomdaki proteini tanır ve çok şiddetli bir tepki verir. Bu tepki esnasında bağışıklık sisteminden salgılanan binlerce hormon gibisi unsur allerjenin tesir yarattığı organda olağandışı şiddette bir allerjik yangı oluşturur ve hastalığın bulgularının çıkmasına neden olur. Bu organlardan; burunda hapşırma, akıntı, kaşıntı, gözlerde yanma sulanma, akciğerde hırıltılı nefes alıp verme, nefes darlığı, göğüste sıkışma ve teneffüs zahmeti, deride böceğin soktuğu yerin dışındaki bölgelerde kaşıntılı kızarıklık, kabarıklık ve şişlikler, barsakda karın ağrısı, ishal, kusma ve barsaklar dışında genel olarak ses kısıklığı, lisanda şişme, baş dönmesi yahut ani kan basıncı düşüşü, şuur kaybı ya da kalp durması üzere birçok bulgu ortaya çıkabilir.
Allerjik tepkinin oluşması için, kesinlikle böceklerin sokması yahut ısırması gerekmez. Klâsik Çin alternatif tıbbında, çeşitli böcek özütlerinin göz yahut cilde uygulanması ile de emsal allerjik tepkilerin oluştuğu görülmektedir. Allerjik olan şahıslarda yapılan apioterapi üzere (balarısı eserlerinin kullanıldığı tedavi) tedaviler, vefatla sonuçlanan anafilaktik tepkilere neden olabilmektedir.
Arı sokmasına bağlı anafilaksi daha çok 20 yaş altındaki erkeklerde görülür. Çoklukla kurbanların hiç birinde sıhhat sorunu bulunmaz. Kırsal kesimde bilhassa yaz mevsiminde evvelden sağlıklı iken ansızın meyyit bulunan insanların kıymetli bir kısmında neden arı allerjisidir. Arı sokmasını izleyen birinci yarım saat içinde başka nedenlerle oluşan anafilaksiye benzeyen bir tablo oluşur. Sağ kalanların %60’ında daha sonraki sokmalarda da anafilaksi gelişebildiği lakin bu oranın çocuklarda daha az görüldüğü bildirilmektedir. Arı sokmasına bağlı anafilaksinin tedavisi öbür nedenlerle oluşan anafilaksiden farklı değildir.
3- Toksik yansılar: Birebir anda çok sayıda böcek sokması sonucu çok derecede zehire bağlı olarak ortaya çıkan ve belirtileri anafilaksiye benzeyen reaksiyonlardır.
4- Az reaksiyonlar: Kimi durumlarda böcek sokmalarından günler ve haftalar sonra vaskülit, nefrit, nörit, ensefalit ve serum hastalığı ismini verdiğimiz çeşitli organları tutan hastalık tabloları gelişebilmektedir.
TEDAVİ
Arı sokması sonrası birinci yapılacak şey varsa iğnenin çıkartılmasıdır. Kredi kartı yahut bıçak ucu kullanılabilir. Parmak uçları ile çekip çıkarmak zehri daha da yayabileceğinden uygun bir yaklaşım değildir. Şişliği gidermek için o uzuv kaldırılır, bir ölçü buz uygulanır. Şayet yüzük takılan bir parmak sokulmuşsa, yüzük süratle çıkartılmalıdır, aksi takdirde parmak şişip parmağın kanlanması bozulacaktır. Ağrı için ağrı kesiciler, kaşıntı için antiallerjik ilaçlar yahut kortizonlu kremler tedaviye eklenmelidir. Baş dönmesi durumunda yere uzanılıp, ayaklar üst kaldırılmalıdır. Allerjik bir tepki, öncelikle adrenalin (epinefrin) ile tedavi edilmelidir. Bunu kişi kendi kendine enjekte edebilir ya da bu doktor tarafından yapılır. Daha sonra antihistaminik ilaçlar ve kortizon tedavisi eklenebilir. Bazen damardan sıvı ve oksijen verilmesi yahut teneffüs aygıtına bağlanma üzere başka tedaviler de gerekli olabilir. Hastanın durumu düzelse de yakın müşahede altında en az 8 saat hastanede kalması gerekebilir.
Daha evvel tepki görülen ve allerjisi olduğu testlerle kanıtlanan bireylere her vakit yanlarında adrenalin kalemi taşımaları gerektiği söylenmeli ve kullanımı öğretilmelidir. Anafilaksi bulguları ortaya çıktığında, aygıtın kollayıcı kılıfı çıkartılır. Siyah uçta enjektörün iğnesi, gri uçta emniyet kapağı bulunur. Evvel emniyet kapağı çıkartılır, sonra siyah uç uyluk 1/3 üst taraf, pantolon yandikiş çizgisi ile ön dikiş çizgisi ortasına hedeflenip, bastırılır. Bu esnada iğne otomatik açılıp ilaç salınmaya başlanacaktır. Bu durumda 10 saniye enjektör basılı halde tutulmalıdır. Sonrası iğne çekilir. İğnenin açıldığı, ilacın boşaldığı görülür. Tek doz adrenalin tedavide yetersiz kalabilir bu nedenle arı sokmasını takiben çabucak en yakın tıbbi bir merkeze başvurması önerilmelidir. Sokulduğunda adrenaline ek olarak alerjik semptomların giderilmesinde antihistaminik ilaç da önerilmelidir.
Arı sokması mümkünlüğünü azaltmak için alınacak birtakım hami önlemler
- Bahçe işi ile uğraşırken şapka, eldiven, çorap, pantolon ve ayakkabı giyilmelidir.
- Piknik yerlerinde ağzı açık çöp kutuları ve açıkta bırakılmış besinlerden uzak durulmalı, bunlar sağlıklı hijyenik şartlarda saklanmalıdır.
- Yuvaları bozulduğunda en kısa vakitte gizlenecek bir yer bulunmalıdır. Zigzag çizerek koşmak yararlı olabilir.
- Yazın pazar alışverişi yapılmamalı, bahçede dolaşılmamalıdır.
- Açık yerlerde yemek yahut meyve yenmemeli, beğenilen kokulu meyve suyu, gazoz içilmemelidir.
- Piknik yapılmamalıdır,
- Parfüm, deodorant, kolonya sürülmemeli, hoş kokulu sabun, şampuan kullanılmamalıdır.
- Parlak renkli, çiçekli elbise giyilmemelidir.
- Çiçek toplanmayıp, çiçek takılmamalıdır.
- Tatile gidildiğinde etrafta arı kovanı olup olmadığı araştırılmalıdır.
- Yaban arısını kovanı civarında öldürülmemelidir, bu arıdan salınan kokular öteki arıları üzerinize çekecektir.
- Çıplak ayakla yürünmemeli, mümkünse dışarıda uzun kollu ve paçalı giysiler giyilmemeli ve kahverengi giysileri tercih edilmelidir. (arılar kahverengini sevmez.)
- Terli olmak bütün böcekler için caziptir, riskli bölgelerde terli olmamaya ihtimam gösterilmelidir.
- Eşek arısı saldırgan, bal arısı sakindir; lakin, sıcak havalarda her ikisi de saldırgan olacağı için bu havalarda dikkatli olunmalıdır.
Aşı tedavisine dikkat!
Arı sokmasına karşı allerjik tepkiler aşı tedavisi (venom immünoterapi) ile önlenebilir. Bu tedavi formu ileride gelişebilecek allerjik tepkilerden korunmada %97 oranında tesirlidir. Hastanın hassas olduğu arı zehirinin giderek artan ölçülerde hastaya verilmesiyle bağışıklık sistemini uyararak gelecekte muhtemel bir allerjik tepkiye karşı dirençli hale gelmesi sağlanmaktadır. Bu halde vakitle daha evvelden önemli tepki korkusu altında yaşayan bireyler olağan hayatlarına dönebilir. Birçok kişi arı sokmasına allerjik değildir. Allerjik bir reaksiyon ile olağan ya da geniş lokal tepki ortasındaki farklılık yeterli bilinmelidir. Bu üzere allerjik tepkiler tanımlayan hastalar teşhis konması maksadıyla deri testleri ve kanda özgül testler için allerji uzmanına gönderilmelidir. Aşının emniyetli ve başarılı olması için, aşı tedavisine kararının verilmesi, tedavinin planlanması ve sürdürülmesi kesinlikle bu mevzuda eğitim görmüş Allerji Hastalıkları Uzmanı tarafından yapılmalıdır. Böylelikle gereksiz kaygı ve tıbbi harcamalar önlenebilir. Arı allerjisi önemli bir sorun olsa da yine tekrarlayacağı korkusu ve riski aşı tedavisi ile birçok kere en aza indirilebilmektedir. Yaşamsal kıymeti olan şiddetli tepkilerle karşılaşılabileceği için enjeksiyonların tabip denetiminde, acil servis ünitesi olan bir sıhhat kuruluşunda yapılması ve uygulanan yerde yarım saat müddetle beklenerek nezaret altında olunması mecburidir. Allerjik hastalığın alevlenme periyotlarında, ağır ateşli hastalık, çok yorgunluk ve bitkinlik durumlarında aşı uygulanmaz. Aşının uygulandığı günlerde, hastaların sıcak banyo yapması yahut çok fizikî aktiflikte bulunması tehlikeli olabilir.
NE VAKİT DOKTORA BAŞVURALIM?
- Sokma alanındaki kaşıntı, şişlik ve ağrı üzere şikayetlerde artış olduğunda infeksiyon düşünülüp doktora başvurulur.
- Böcek allerjisi ile takip edilen ve sokulma sonrası elindeki adrenalin otoenjektörünü kullanan kişi hastane acil servisine başvurmalıdır.
- Böcek sokması sonrası bedende kaşıntı ve kızarıklık, nefes darlığı, yutma zahmeti, baş dönmesi ve bayılma anafilaksi düşündürür. Hemen hastane acil servisine başvurulmalıdır. (Hastaneye giderken özel araç kullanılmamalıdır. Şayet sizi götürecek kimse yoksa transport için 911 aranmalıdır. Şuurunuz yerinde iken bir böceğin soktuğu bildirilmeli yahut bir yere kaydedilmelidir. )
Sonuç olarak, böcek sokmasından sonra oluşan tepkiler değişkenlik gösterir. Böcek sokmalarının birçoklarında alerjik tepki ortaya çıkmaz. Nadiren görülen anafilaktik tepkiler önemli ve ölümcül olabilir. Allerji durumunda nedeninden kaçınmak ve sokma sonrası tedavi kaidedir. Adrenalin içeren otomatik enjektörler anafilaktik tepkilerde en elzem tedavi seçeneğidir. Gelecek tepkilerin önlenmesinde aşı tedavisi yüksek aktifliğe sahiptir.
Not
Allerji konusunda detaylı bilgi için Türkiye Ulusal Allerji ve Klinik İmmünoloji Derneği www.aid.org web sayfası hasta bilgilendirme sayfalarından faydalanabilirsiniz.
