Bağımlılık, bireyin kontrol edemediği bir şekilde madde veya davranışa yönelmesiyle ortaya çıkan kronik bir durumdur. Kişi, kısa vadede rahatlama sağlasa da uzun vadede psikolojik ve fizyolojik zararlarla karşılaşır. Bağımlılık döngüsü, genellikle üç aşamadan oluşur: istek ve dürtü, kullanım ve tatmin, pişmanlık ve tekrar eden kullanım.

DSM 5 Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabına göre (2013) bağımlılık kriterleri;

1. Tasarladığından daha uzun süreli kullanım

2. Geçmişte başarısız bırakma girişimleri

3. Zamanının çoğunu madde bulmak ve kullanmak için ayırma

4. Olumsuz etkilerine ve zarar görmesine rağmen kullanmaya devam etme

5. Madde kullanım isteği

6. Tolerans (kullanılan madde miktarının yeterli gelmemesi sebebiyle giderek artırılması)

7. Yoksunluk belirtileri

Yoksunluk belirtileri;

• Aşırı stres, gerginlik ve öfke

• Bulantı, kusma gibi fiziksel problemler

• Uykusuzluk

• Dikkat dağınıklığı ve odaklanamama

• Depresif ruh hali vb.

BAĞIMLILIK DÖNGÜSÜ: PSİKOLOJİK VE FİZYOLOJİK ETKİLERİ

Bağımlılık, bireyin belirli bir maddeyi (alkol, sigara, uyuşturucu) veya davranışı (kumar, internet, alışveriş) tekrarlayan ve kontrolsüz bir şekilde sürdürmesi ile karakterize edilen kronik bir rahatsızlıktır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Amerikan Psikiyatri Birliği’ne (APA) göre bağımlılık, bireyin yaşam kalitesini ciddi şekilde etkileyen biyopsikososyal bir hastalıktır.

Bağımlılık Döngüsü ve Gelişimi

Bağımlılık süreci genellikle şu aşamalardan oluşur:

1. Deneyimleme: Birey, bir maddeyi ya da davranışı ilk kez dener. Bu aşamada merak, sosyal çevrenin etkisi veya stresle başa çıkma isteği rol oynayabilir.

2. Ödül Mekanizmasının Devreye Girmesi: Beyinde dopamin salınımı artar ve birey keyif alır. Beyin, bu deneyimi ödül olarak kodlar.

3. Tolerans Gelişimi: Aynı etkiyi yaşamak için daha yüksek dozda madde ya da daha sık tekrar eden davranış gerekir.

4. Bağımlılık ve Kontrol Kaybı: Kişi, bağımlı olduğu şeye istemese de yönelir ve kontrol kaybı yaşar. Kullanım sürdürülmediğinde yoksunluk belirtileri ortaya çıkar.

5. Tekrarlayan Kullanım ve Bağımlılık Döngüsü: Kişi, yoksunluk belirtilerini hafifletmek için tekrar bağımlılık yapan maddeye ya da davranışa yönelir.

Bu döngü, zamanla bireyin hem fiziksel hem de psikolojik sağlığını olumsuz etkileyerek bir kısır döngüye dönüşür.

Bağımlılığın Psikolojik Etkileri

Bağımlılık, bireyin duygusal ve bilişsel işlevlerini doğrudan etkileyerek çeşitli psikolojik rahatsızlıklara yol açabilir. En yaygın psikolojik etkiler şunlardır:

• Anksiyete ve Depresyon: Beynin kimyasal dengesi bozulduğunda stres ve mutsuzluk artar.

• Dürtü Kontrol Bozukluğu: Kişi, anlık tatmin için uzun vadeli zararları göz ardı eder.

• Bilişsel Bozulma: Hafıza, dikkat ve karar verme mekanizmaları olumsuz etkilenir.

• Duygusal Dalgalanmalar: Bağımlılık, bireyin ani öfke, agresyon veya aşırı duygu durum değişiklikleri yaşamasına neden olabilir.

• Sosyal İzolasyon: Aile ve arkadaşlarla ilişkiler bozulur, sosyal çevreden uzaklaşma başlar.

• Kendilik Algısında Bozulma: Birey, kendini suçlu, değersiz ve güçsüz hissedebilir.

Bazı bağımlılık türleri, psikoz veya şizofreni gibi ağır psikiyatrik bozuklukları da tetikleyebilir. Özellikle madde bağımlılığı, psikotik atak riskini artırabilir.

Bağımlılığın Fizyolojik Etkileri

Bağımlılığın bedensel etkileri, bağımlı olunan maddenin veya davranışın türüne bağlı olarak değişir. Bağımlılıklar yaygın olarak; beyin ve sinir sistemi, kalp ve dolaşım sistemi, bağışıklık sistemi, karaciğer ve böbrek, solunum problemi ve hormon problemleri gibi fizyolojik problemlere sebep olabilir.

Bağımlılıktan Kurtulmak İçin Terapi Yöntemleri

Bağımlılıkla mücadelede; kabul ve kararlılık terapisi (ACT), bilişsel davranışçı terapi (BDT), motivasyonel görüşme terapisi, duygusal düzenleme terapileri ve destekleyici grup terapileri, bağımlılıkla mücadelede önemli rol oynar.

Uzun vadeli başarı için, psikoterapinin yanı sıra sağlıklı yaşam alışkanlıkları, düzenli egzersiz, sosyal destek ve farkındalık (mindfulness) uygulamaları da bağımlılığın üstesinden gelmede yardımcı olabilir. Bazı bağımlılıklar için medikal destek gerekebilir. Örneğin, opioid bağımlılığı tedavisinde metadon veya buprenorfin gibi ilaçlar kullanılabilir. Detoks ve rehabilitasyon süreçleri, bağımlılıkla başa çıkmada önemli bir rol oynar.

Bağımlılıklarda Kabul ve Kararlılık Terapisi (ACT) ile Çalışma Yaklaşımı

Kabul ve Kararlılık Terapisi (Acceptance and Commitment Therapy – ACT), bireyin içsel deneyimleriyle (düşünceler, duygular, dürtüler) savaşmak yerine, onları kabul ederek değerleri doğrultusunda anlamlı bir yaşam sürdürmesini hedefleyen bir psikoterapi yöntemidir. Bağımlılık tedavisinde ACT, bireyin bağımlılıkla olan mücadelesini farklı bir perspektiften ele alarak değişim sürecini kolaylaştırır.

ACT’nin Bağımlılık Tedavisindeki Temel Yaklaşımı

ACT, bağımlılığı yalnızca bir davranış sorunu olarak ele almaz; aynı zamanda bireyin içsel dünyasındaki kaçınma stratejilerini ve değerlerinden uzaklaşmasını da değerlendirir. Bu terapi, altı temel süreç üzerinden bağımlılıkla çalışır:

1. Bilişsel Ayrışma (Cognitive Defusion)

Bağımlı bireyler, genellikle zihinlerinde tekrarlayan otomatik düşüncelere sahiptir:
“Bunu yapmadan duramam.”
“Bağımlılığım olmadan kim olduğumu bile bilmiyorum.”

ACT, bireyin bu düşüncelerle özdeşleşmesini önleyerek, onların sadece “zihin ürünü” olduğunu fark etmesini sağlar. Örneğin, “Bunu yapmadan duramam” düşüncesi yerine, “Zihnim şu anda bunu yapmadan duramayacağımı söylüyor” şeklinde bir ayrışma sağlanır.

SONUÇ

Bağımlılık, bireyin yalnızca iradesiyle üstesinden gelebileceği bir durum değildir; profesyonel destek ve uzun vadeli tedavi gerektiren karmaşık bir sağlık sorunudur. Hem psikolojik hem de fizyolojik etkileri olan bağımlılıklar, doğru terapi yöntemleri ve sosyal destekle kontrol altına alınabilir.

Unutulmamalıdır ki, bağımlılıktan kurtulmanın ilk adımı farkındalık ve yardım aramaktır. Profesyonel psikolojik destek almak, bağımlılıkla mücadelede en önemli adımlardan biridir.

Psikolog Beyza KUZHAN