Tedavisi olamayan ve o vakitler için ölümcül olan tip 1 şeker hastalığının tedavisinde mucize denilebilecek bir muvaffakiyet sağlayan insülinin keşfi, 1922 yılında yapılmış ve 1923 yılında Nobel Tıp Mükafatı ile ödüllendirilmiştir. Tip 1 şeker hastalığına sahip çocuklarda, 1 yıl olan insan ömrünü, en az 50-60 yıl uzatan bir ilaç olması nedeniyle, çağın en büyük tıbbi keşfi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. MÖ 3000 yılında bile şeker hastalığının izlerinin olduğu düşünüldüğünde, tahminen de en az 5000 yıldır insanları öldürdüğü bilenen bu hastalığın tedavisinin günümüzden 100 yıl evvel bulunması, gelecek tıbbi keşifler için doktorlara, bilim adamlarına ve tüm insanlara umut ışığı olmuştur. İşte 14 kasım, insülini bulan bilim adamı olan Frederic Banting’in doğum günüdür. Tip 1 diyabet hastalarımızda kesinlikle insülin tedavisi gerekirken, tip 2 diyabet hastalarımızda şayet haplar işe yaramazsa yahut kan şekeri çok yüksekse, bazen süreksiz, bazen kalıcı olarak uygulanabilmektedir.
İnsülin, şeker hastalığını tedavi etmek için kullanılan hayat kurtarıcı bir ilaçtır. Günümüzde tedavi gayeli olarak kullandığımız insülin ilaçları, insanlarda bulunan insülin hormonunu taklit edecek halde hayli yüksek bir teknoloji ile üretilmektedir. Doğal insülin hormonu, karın içinde yer alan pankreas organı tarafından üretilmektedir. Öbür hormonlarla birlikte kan şekerinin belirli düzeylerde tutulmasını sağlar. Bilhassa yemek yedikten sonra, pankreas daha çok insülin üreterek, besinlerle aldığımız şekerin hücrelerde kullanılmak üzere hücre içine alınmasını sağlar. Ayrıyeten bedenin güce gereksinimi yoksa fazla şekerin yağ dokusunda depolanmasını sağlar. Şeker hastalığında, ya insülin hormonuna karşı direnç olduğu için insülin hormonu işe yaramaz, ya da pankreas organı gereğince insülin üretemez. Sonuçta kan şekeri hücre içine giremediği ve depolanamadığı için yükselmeye başlar ve şeker hastalığı ortaya çıkar. İşte bu durumda, tip 1 şeker hastalarında teşhis koyar koymaz, tip 2 şeker hastalarında ise haplar yetmez ise, insülin tedavisine muhtaçlık duyulur.
Şeker hastalığının bilinirliği ile ilgili birinci delillere, MÖ:3000-1500 yılları dolaylarında yazıldığı kestirim edilen Mısır papirüslerinde rastlanır. Şeker hastalığı için kullanılan “diabetes mellitus” ismi ise birinci kere M.S. 2. Yüzyılda, Kapadokyada (Türkiye) yaşayan Aretaeus ve Memphisde (Yunanistan) yaşayan Appolonius tarafından kullanılmıştır. “Mellitus” Latince’de tatlı/bal manasına gelir. Bilinirliği bu kadar eski olan bu hastalığın pankreas ile alakalı olduğu ise 1889 yılında anlaşılmıştır. O periyotlarda yapılan hayvan deneylerinde, hayvanların pankreasını çıkardıklarında, hayvanların idrarında ağır köpük olduğu ve bu hayvanların çok fazla idrar yaptıkları saptanmış. Bu hayvanların idrarını tahlil ettiklerinde ise idrarlarında bol ölçüde şeker olduğunu görmüşler. Bu deneyler, şeker hastalığının pankreas organı ile ilgili bir hastalık olduğunu göstermiştir. Bu bilgi ise, yıllar sonrasında insülinin bulunmasını ve insülinin ilaç haline getirilmesini sağlayan bilimsel araştırmaların öncüsü olmuştur. 1890 yılındaki birinci araştırmalarda, pankreas organının özütü, yutulmak suretiyle hastalara verildiğinde işe yaramadığı görülmüştür. Daha sonra 1908 yılında, dana pankreasının özütü şeker hastası olan köpeklere enjekte edildiğinde, kan şekerlerinin düştüğü görülmüştür. Bu deney üzerine bu özüt, ilaç haline getirilmiş ve hatta ilacın patenti alınmıştır. O devirde bu teknikle dana pankreasından elde edilen özüt, komada olan beş şeker hastasına enjekte edilmiş ve kan şekerini düşürmede muvaffakiyet sağlanmıştır. Lakin hastalar, ilaca bağlı yan tesirlerden kaybedilmiştir. Sonrasında ise bu ilaçla ilgili tüm araştırmalar sonlandırılmıştır.
Bu deneylerden 18 yıl sonra 1920 yılında, aslında bir ortopedi cerrahı olan Fredric Grant Banting, pankreas ile ilgili okuduğu kimi makalelerden etkilenerek insülin üzerine çalışmaya karar vermiştir. Bu makale serisini okuduktan sonra aklına gelen fikirleri eski sınıf arkadaşı ve komşusuna anlatmış ve fikir alışverişinde bulunmuşlardır. Bu paylaşım, düşündüklerini uygulama konusunda onu daha da cesaretlendirmiştir. Banting yıllar sonra, o gece uyuyamadığını, daima makaleyi düşündüğünü anlatmıştır. Gece saat iki üzere fikrin aklına geldiği ve çabucak ayağı kalkarak fikri kaleme aldığını ve uzun bir mühlet uyumadığını, söylemiştir. Kendisi, o periyotta Toronto Üniversitesinde fizyoloji deneylerinde eğitici misyonunu yürütmektedir ve insüline ilgisi bu periyoda denk gelir. Bu kararını, Toronto Üniversitesi Fizyoloji kürsü başkanı ve aynı zamanda Kanada Diyabet Araştırmaları sorumlusu John James Rickard Macleod’a bildirmiştir. Başlangıçta Macleod, bu karara olumsuz yaklaşmıştı. Zira daha evvel pankreas özleri kullanılarak yapılan yüzlerce deney, başarısız olmuştu. Lakin Banting’in ısrarı ile kabul etmiştir. Kendisine bir laboratuvar, laboratuvar ekipmanları ve 10 tane deney hayvanı tahsis edilmiş ve yardımcı olması için de fizyoloji öğrencisi Charles Herbert Best görevlendirilmiştir. Best’in, kan şekerini, idrar şekerini ve bir keton olan asetonu ölçmek için bilgisi ve eğitimi vardı. İki bilim adamı 17 Mayıs 1921’de birinci çalışmalarına başlamıştır. Lakin karbonhidrat metabolizması konusunda çok fazla bilgi sahibi olan Macleod’un tecrübe, yönlendirmeleri ve planlaması bu ikilinin çalışmalarına istikamet vermiştir. Birinci deneyleri başarısız olsa da, sonunda kıymetli sonuçlar elde etmeyi başarmışlardır. Birinci başarılı deneyleri çok sıcak bir günde, 3 Ağustos 1921’de gerçekleşmiştir. Bugüne kadar çok ağır çalışmışlar, lakin türlü aksaklıklar yaşamışlardı. Örneğin deney hayvanlarının büyük bir kısmını kaybetmişlerdi. Bu son deneyde, deney hayvanlarının pankreaslarını çıkarıp özüt haline getirdikten sonra, bu özütü pankreası çıkarıldığı için şeker hastası olan birebir hayvana enjekte etmişler ve sonuçta kan şekerinin düştüğünü gözlemlemişlerdir. Lakin bu özüte bağlı çok fazla yan tesir olduğunu ve deney hayvanlarının öldüğünü görmüşleridir. Ayrıyeten elde ettikleri özütün, kan şekerini düşürmek için kâfi olmadığını ve çok fazla özüte muhtaçlıkları olduğunu saptayan Banting ve Best, bu ölçüsü bu yolla elde edemeyeceklerini anlamışlardır. Lakin araştırmaların başında buldukları en kıymetli keşif, bu özütlerin hangi yolla bedene verilmesi gerektiği olmuştur. Elde ettikleri pankreas özütlerinin ağızdan yahut öbür yollardan tesir etmediğini, sadece damar içine ve cilt altına verdiklerinde kan şekerini düşürebildiklerini fark etmişlerdir. Bu gelişmeler üzerine Macleod’ın daveti ile araştırma takımına, epey başarılı ve tecrübeli bir araştırmacı olan biyokimya kürsü başkanı James Bertram Collip de dahil olmuştur. Bu takım, uzun süren çalışmalar sonucunda daha saf, daha steril bir özüt elde etme yolunda epeyce büyük bir basamak kaydetmişler ve özütü beşerde deneme kararı almışlardır. Toronto Hastanesinde yatmakta olan, 14 yaşında, genel durumu epey makus olan, Leonard Thompson isminde bir şeker hastası üzerinde deneme kararı alınmıştır. Hastanın babasından müsaade alınmak istendiğinde, oğluna sorulmasını ve onun karar verebilecek yaş ve olgunlukta olduğunu bildirmiştir. Leonard Thompson’a ilacın birinci kere beşerde deneneceğinin ve sonuçların olumsuz olabileceğinin bilgisi verilmiştir. O vakitler için ölümcül ve çaresiz bir hastalık olan şeker hastalığında maalesef beklenen son ölümdür. Leonard Thompson da bunu biliyordu ve tüm riskleri alarak tedaviyi kabul etmiştir. Leonard Thompson, insülinin beşerler üzerinde birinci defa muvaffakiyetle denendiği diyabet hastası olarak tarihe geçmiş 14 yaşında bir gençtir. Bu birinci deneme 11 Aralık 1922 tarihinde yapılmıştır. Bu özüt Leonard Thompson’a enjekte edilmiş, fakat safsızlık nedeniyle ciltte enfeksiyon gelişmiş ve kâfi sonuç alınamamıştır. Daha sonra, James Collip’in katkısıyla insülin özütünü daha saf hale getirdikten sonra, 23 Ocak 1922’de Leonard’a yine insülin enjekte edilmiş, bu kere kan şekeri süratle düşmüştür ve Leonard’ın sıhhati gözle görülür formda düzgünleşmiş ve birkaç gün içinde kilo almaya başlamıştır. Bu muvaffakiyet, insülinin diyabet tedavisinde kullanılabileceğini gösterirken ve Leonard Thompson, bu tarihten sonra insülin tedavisi alan birinci diyabet hastası olarak tarihe geçmiştir. Leonard Thompson, 1922’de insülin tedavisine başladıktan sonra yaklaşık 13 yıl daha yaşamış ve 27 yaşında 1935 yılında hayatını kaybetmiştir. İnsülinin keşfi, ona ve o periyotta Tip 1 diyabet teşhisi konmuş birçok hastaya umut ve yaşama bahtı sağlamıştır. Leonard, insülinin bir tedavi olarak birinci defa başarılı biçimde uygulanmasının akabinde uzun bir ömür süremese de bu tedavi, diyabet hastalarının ömür mühletini ve kalitesini kıymetli ölçüde artıracak ihtilal niteliğinde bir buluş olarak kabul edilmiştir. Özüte, Latincede ‘ada’ manasına gelen ‘insula’ sözünden köken alan insülin ismi verilmiştir.
Neticede tedavisiz bir hastalıkta yahut insan ömrünün en fazla 1 yıl olduğu bir hastalıkta, mucize denilebilecek bir muvaffakiyet sağlanmıştır. İnsülinin keşfi, 1923 yılında Nobel Fizyoloji ve Tıp Mükafatı ile ödüllendirilmiştir. Ödül Banting ve Macleod’a verilmiştir. Banting mükafatı yardımcısı Best ile Maclead ise Collip ile paylaşmıştır. İnsülinin patenti ise 1 dolar karşılığında Toronto Üniversitesi’ne satılmıştır. Bilhassa tip 1 şeker hastalığına sahip çocuklarda, insan ömrünü tahminen de onlarca yıl uzatan ve olağan ömrünü yaşamasına müsaade eden tek ilaç olması nedeniyle, çağın en büyük tıbbi keşfi olduğu söylenebilir.
“Eli Lilly and Company”, Eli Lilly tarafından 1876 yılında kurulmuş, ABD merkezli bir ilaç şirketidir. Toronto Üniversitesi ve Eli Lilly ortasındaki bir iştirak yapılmış ve Lilly ilaç şirketi kaynakları kullanılarak, dünyanın birinci ticari insülinini piyasaya 1923 yılında sürülmüştür. İnsülin için birinci ABD patent başvurusu 3 Haziran 1922’de Collip ve Best ismine yapılmıştır. Bu ortada, Fizyoloji alanında Nobel mükafatı olan zoolog August Krogh ve Çocuk Hastalıkları Uzmanı olan ve birebir vakitte şeker hastası olan eşi Marie Krogh, Amerika’ya giderek Macleod’un laboratuvarını ziyaret etmişlerdir. Toronto üniversitesinden insülin üretimi için onay alarak, Danimarka’ya döndükten sonra Nordisk laboratuvarını kurmuş, güzel bir finansal dayanakla birlikte insülin çalışmalarına başlamışlardır. Kısa müddette sığır pankreasından insülin elde etmeyi başararak, seri üretime geçmişlerdir.
İnsülini keşfeden bilim adamlar:
Fredrick G. Banting (1891-1941)
John J.R. MacLeod (1876-1935)
Charles H. Best (1899-1978)
James B. Collip (1892-1965)
